CURATORS
OF THE BUDDHA: THE STUDY OF BUDDHISM UNDER COLONIALISM. Edited by Donald. S. Lopez, Jr.
Chicago and London: University of Chicago Press, 1995. 298p. Người đọc: PHẬT-ĐIỂN HÀNH-TƯ
Giáo sư Lopez,
một trong số các nhà biên tập (editor) hằng say và tài ba nhất về Phật
học hiện đại tại phương Tây, một lần nữa minh xác khả năng của
ông qua tác phẩm "Những nhà hộ pháp
của Phật: Nghiên cứu Phật học trong thời thuộc địa" này. Sách
tập thành 6 bài tiểu luận, theo phương cách tiếp cận riêng biệt của từng
tác giả, tìm hiểu vai trò của đạo Phật, một nền triết-học-tôn-giáo
đến từ phương Đông, đã có đầy đủ lý do chân chính để hiện diện
và được tiếp đón, học hiểu, nghiên cứu và tu tập một cách huy hoàng
tại phương Tây kể từ thế kỷ XIX, ngay sau khi thực dân phương Tây xâm
chiếm và thực hiện chính sách thuộc địa các nước châu Á.
Mở đầu, bài
của Charles Hallisey viết về "Con đường
được chọn khi nghiên cứu về Phật giáo Nguyên thủy" chú trọng
đến thời kỳ tiền phong của giới học thuật châu Âu, điển hình qua
các công trình dịch thuật của T. W. Rhys Davids, R. Spence Hardy, Paul Bigandet
và Adhemard Leclere, theo đó, Hallisey có ý kiến rằng các nỗ lực của họ
chỉ là một thiện cảm có chọn lực giữa sử quan tích cực theo phương
pháp Đông phương học của châu Âu và những thể loại khác nhau thuộc
các bộ kinh Phật giáo trong nguyên bản. Hallisey cho rằng nhà học giả Rhys
Davids biết dùng các phương pháp tích cực để nhận định và dịch thuật
kinh điển trong khi ba nhà học giả kia vẫn giữ thái độ dè dặt đến độ
sùng bái từng chữ từng câu trong các kinh điển theo truyền thống Nguyên
thủy. Có thái độ thiếu tin tưởng này có lẽ là vì họ cảm thấy rằng
họ đứng bên ngoài bối cảnh học thuật đại học, nơi phân tách kinh
điển như là đối tượng để nghiên cứu, mà không phải phương tiện để
tôn thờ.
Nói thế
không có nghĩa là chỉ có Rhys Davids mới là nhà học giả duy nhất dám đi
tiên phong trong việc giải mật những huyền thoại Phật giáo, mà ngay
chính tại Sri Lanka và Thái Lan cũng có nhiều Tăng sĩ cấp tiến dám lên tiếng
giải thích những mô tả vũ trụ quan hay những nghi thức thần bí trong
kinh điển bằng một nhận thức mới, thực tiễn, dùng ngôn từ dễ hiểu,
để hiện đại hóa Phật giáo. Đứng trước những đe dọa của tôn giáo
phương Tây đang xâm chiếm đất nước họ với thái độ chinh phục đức
tin của dân chúng địa phương bằng dụ dỗ, mua chuộc hay đe dọa, thì những
công trình hiện đại hóa như thế quả là cần thiết. Cho nên, thái độ
cởi mở của Rhys Davids, tuy chỉ dịch các bản văn thuộc hệ Pali, nhưng
qua các phần bình luận và chú giải, đã được tất cả học giả và Tăng
sĩ mọi hệ phái tôn kính như một bậc đàn anh gương mẫu. Và đó cũng là
điều mà Hallisey đề nghị, rằng cần có một cuộc tham cứu lại các
công trình bình luận và chú giải các văn bản được dịch trong thời kỳ
này để tìm hiểu sự giao lưu trí thức giữa các học giả phương Tây
và các Phật gia Đông độ.
Stanley K. Abe
thì viết về "Nghệ thuật Phật giáo
và Tây phương", bàn về những quan niệm về ảnh hưởng của
phương Tây và Hy Lạp đối với nghệ thuật Gandhàra. Kể từ năm 1870 khi
G. W. Leitner sáng chế ra thuật ngữ "nghệ thuật Hy-Phật"
(Graeco-Buddhist art) cho đến nay, thì giới học giả vẫn còn say mê nghiên cứu
nghệ thuật Phật giáo theo đường hướng này. Đỉnh cao kết quả của
say mê này là tác phẩm đồ sộ L'art
greco-bouddhique du Gandhàra của Alfred Foucher; mà lỗi lầm lớn nhất của
nó là một đánh giá sai, vào năm 1987, cho rằng tượng Bồ tát Quán Âm
thành Nại Lương, Nhật Bản, là tác phẩm điêu khắc Hy-Phật của
Gandhàra. Điều này xảy ra chỉ vì các nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật
phương Tây của thế kỷ XIX, theo ý Abe, cứ đinh ninh phân biệt rằng những
tượng Phật tại Gandhàra được điêu khắc với những đường nét siêu
thoát và thần bí theo nghệ thuật Hy Lạp, trong khi các tượng Phật trước
thời kỳ này tại Ấn Độ đều gồ ghề, thô kệch, có nhiều nét dữ tợn.
Ông cũng đả kích những thuật ngữ như Hy-Phật (Graeco-Buddhist), La (mã)-Phật
(Romano-Buddhist), Ấn-Hy thời Hellene (Indo-Hellenic), v.v..., cho rằng thái độ
của người phương Tây là trịch thượng, xem thường nghệ nhân Ấn Độ
như là họ không thể nào đạt được đỉnh cao nghệ thuật mà không cần
ảnh hưởng ngoại lai. Phê bình một nền nghệ thuật của Phật giáo Ấn
Độ bằng những thuật ngữ như thế chỉ là một tính toán có hậu ý nhằm
ve vuốt thái độ thực dân và thành kiến thống trị của phương Tây nhưng
đã bị các nhà phê bình thuộc trường phái siêu thực như Ruskin, Morris,
hoặc các tác giả đa dạng như Ernest Binfield Havell và Ananda Coomaraswamy,
v.v... và vạch mặt chỉ trích.
Tuy nhiên, ảnh
hưởng của Foucher vẫn còn nặng nề trên các cơ sở nghiên cứu về nghệ
thuật Phật giáo cho đến ngày nay, nhất là trong các tác phẩm giới thiệu
về lịch sử phát triển của Phật giáo. Bài này kết luận bằng một nhận
định ngắn gọn, cho rằng với tầm ảnh hưởng đó, từ cuối thế kỷ
XIX đến nay, cuộc chạy đua tìm kiếm những di tích nghệ thuật Hy-Phật
như cuộc khảo quật của Aurel Stein chẳng hạn, đã trở thành là một
trò chơi lớn trong bối cảnh chính trị và kinh tế hơn là thuần túy nghệ
thuật; các thế lực của châu Âu sẽ nhờ những cuộc khai quật tương tợ
để biện hộ cho sự hiện diện của mình trong vùng Trung Á là chính đáng.
Bài thứ ba, của
Robert H. Scharf, viết về "Thiền và
Dân tộc tính Nhật Bản", nêu lên một nhận định mới về bối cảnh
chính trị và trí thức trong các tác phẩm của Nishida Kitaro, D. T. Suzuki,
cùng những thiền sư truyền giáo khác thời đó đang bị khủng hoảng bởi
cơn sốt hiện đại hóa và Tây phương hóa tại đất nước họ trong và
sau thời Minh Trị thiên hoàng (1868-1912). Scharf phăng lần đến sự xuất hiện
của một phong trào trí thức Phật giáo cư sĩ, có trình độ đại học, có
tinh thần cởi mở, có phương pháp nghiên cứu, để ứng phó với chính
quyền thời ấy đang ủng hộ chủ trương kỳ thị tư tưởng Phật giáo.
Những tay cự phách trong phong trào Tân Phật giáo (Shin Bukkyo) cũng đồng ý
với các nhà phê bình về lịch sử Phật giáo, cho rằng giới lãnh đạo
giáo hội thời đó, đã không đại diện được cho toàn thể tăng lữ, lại
còn chỉ biết lo tranh giành ảnh hưởng cho phe phái, để đưa đến tình
trạng suy đồi trong sinh hoạt Phật giáo. Họ khuyến khích các Phật tử
trong tương lai - gồm cả tăng lữ và cư sĩ - phải có đầu óc cởi mở,
biết chối bỏ những tư tưởng về với giáo lý "chân thật" của
Đức Phật, một giáo lý có đặc thái tân tiến, khoa học, có mục đích
phổ độ chúng sanh và cải thiện xã hội. Thêm vào đó, giới Phật tử mới
này cũng cần phải nâng cao tinh thần dân tộc bằng những đặc thái thuần
túy Nhật Bản, song song với ý thức hệ quốc gia.
Theo ý nghĩa
đó thì Suzuki và nhóm tri thức của ông đã đứng theo thái độ tôn vinh
Nhật Bản là "Nhất bản nhân luận" (nihonjinron), đả phá nổi
tiêu hoại cá thể trong suy tư vô nghĩa về con người theo tư tưởng hiện
sinh của phương Tây. Scharf cũng cho rằng sự phát triển trí thức của
Suzuki là do ảnh hưởng của một hệ thống giáo dục đại học mới, hoàn
toàn Tây phương hóa, và quan trọng nhất là do ảnh hưởng của Paul Carus,
gốc người Đức, là nhà thành lập Tôn giáo của Khoa học (Religion of
Science), đặt trụ sở tại Mỹ. Kết quả của cuộc chạm trán với tư
tưởng cho "tôn giáo nội hàm là độc tôn" của Carus đã khiến
cho Suzuki phấn khởi chủ trương Thiền tập (Zen practice) như là phương tiện
duy nhất để đạt đến kinh nghiệm tâm linh thanh tịnh và tức khắc, tức
đốn ngộ. Và đó cũng là lý do để Scharf kết luận rằng Suzuki đã mang
trả về cho Nhật Bản, từ trong tay thực dân phương Tây, những gì thuộc
Nhật Bản. Quan niệm này được Suzuki bộc lộ rõ ràng trong quyển Thiền và Văn hóa Nhật (Zen and Japanese
Culture), phát hành năm 1959, của ông. Ngoài ra, cũng có những Phật học gia
trí thức khác như Hisamatsu Shin'ichi (1889-1980), cũng đồng ý cho rằng Zen
là căn bản duy nhất của nền văn hóa và nghệ thuật Nhật Bản.
Bài thứ tư
viết về giáo sư Giuseppe Tucci, được bổ nhiệm làm giám đốc thứ hai của
Viện Nghiên cứu Trung và Viễn Đông của Ý (Istituto Italino per il Medio ed
Estremo Oriente, IIMEO) vào năm 1947, ba năm sau khi người giám đốc đầu tiên,
Giovanni Gentile, bị tử hình về tội là triết gia chính thức của
phát-xít. Tiểu luận của Gustavo Benavides: "Guiseppe Tucci, hay Phật giáo học (Buddhology)
trong thời Phát-xít" khảo nghiệm
công trình nghiên cứu Phật giáo của Tucci trong thời kỳ này, một công
trình bị ảnh hưởng đậm đà của văn hóa Nhật khi ông đến đất nước
này vào năm 1937 trong vai trò ủy viên giao lưu văn hóa giữa Ý và Nhật. Từ
năm 1937 cho đến Thế chiến thứ 2, Tucci đã cho ra đời nhiều tác phẩm
viết về tinh thần Nhật Bản, nhất là tinh thần Thiền, cho nên không ai
ngạc nhiên khi tìm thấy trong đó những luận điệu tương tợ như của
Suzuki được Scharf mô tả trong chương trước.
Một luận điệu
có thể nói là táo bạo mà Tucci đề nghị là sự tương quan giữa Thiền
(Zen), lý tưởng Võ sĩ đạo (Bushido), và mục đích của chiến tranh. Theo
đó, kinh nghiệm cá thể và sự tức khắc và đương thời đốn ngộ của
Zen được phản ảnh qua cái gọi là niềm kiêu hãnh được trực tiếp
tham gia nơi bãi chiến trường của người chiến sĩ. Dẫu là một thiền sư,
một hiệp sĩ (samurai) hay là một chiến thuật gia đang chuẩn bị cho một
trận thế chiến đang đi vào tàn cuộc không tránh được tại châu Âu,
thì cái logic biện chứng của một tức thời đốn ngộ, của một đường
kiếm tuyệt vời hay của nỗi rùng rợn khi trực diện với cơn hủy diệt
nhân danh chiến tranh, đều mang cùng một ý nghĩa. Đó là, sự thành công
ở mỗi phương diện của cuộc đời đều đòi hỏi một siêu việt ra khỏi
ranh giới đóng khuôn con người vào trong cái ngã hạn cuộc. Chỉ có trong
giây phút đó, con người mới tìm thấy được sự giải thoát ra khỏi
"nỗi thảm khốc của thời gian", một thuật ngữ hiện sinh mà hơn
hai ngàn năm trước, Đức Phật chỉ cần nhẹ nhàng nói "vô ngã, bởi
vì là vô thường", cũng đã đầy đủ và vượt hơn bao nhiêu cơn dằn
vặt với hư vô (le néant) hay đối diện ngay với con người xa lạ của chính
mình (l'étranger).
Nhưng rồi sau
cuộc thế chiến vô nghĩa đó, Tucci hình như đã thay đổi hoàn toàn quan
niệm "viễn ảnh anh hùng" của mình, để quay trở về với những
nghiên cứu Tây Tạng học (Tibetology) và một tiếp cận với Phật giáo có
tính cách nhân đạo theo truyền thống châu Á hơn. Dẫu vậy, tương quan giữa
Phật học và phát-xít Âu châu đầu thế kỷ XX còn là một đề tài ít
được đề cập tới và Benavides cần phải được hoan nghênh khi mô tả một
phần nhỏ trong khung cảnh rộng lớn hơn mà những đóng góp sau đây cũng
cần phải được nhắc tới.
Bhikkhu
Nanajiivako phê bình bài của Julius Evola viết về "The Technicalisation of Buddhism: Fascism and Buddhism
in Italy; Giuseppe Tucci" đang trong Buddhist
Studies Review 6/1 (1989): 27-38, 102-15; và 7/1-2 (1990): 3-17. Helmut Klar viết về
tình trạng Phật giáo Đức trong thập niên 1930 qua bài "Der Buddhismus zur Nazizeit", in nơi các
trang 29-34 trong quyển sách cũng của ông là tác giả, Zeitzeuge zur Geschichte des Buddhismus in Deutschland,
do Martin Baumann biên tập và Đại học University of Konstanz xuất bản năm
1995 (Forschungsberichte No. 11). Ngoài ra, cũng cần đọc phần phỏng vấn với
Helmut Klar nơi các trang 101-8 cùng trong sách này. Ngay cả Martin Baumann cũng có
một bài đăng trong tác phẩm Deutsche
Buddhisten, (2nd enl. ed.), do Diagonal xuất bản năm 1995, nơi các trang 65-67.
Rainer Flasche thì viết "Gab es Versuche
einer Ideologisier ung der Religion-swissenschaft waehrend ded Dritten Reiches?"
đăng nơi các trang 413-420 trong Gnosisforschung
und Religionsgeschichte; Festschrift fuer Kurt
Rudolph zum 65. Geburtstag, do Holger Preissler và Hubert Seiwert biên tập
(Marburg: Diagonal, 1994); sách được Gregory D. Alles phiên dịch ra Anh văn với
tiêu đề "The Study of Religion on Work in
Progress" đăng trong Religion 27 (1997). Những tài liệu trên cho thấy
châu Âu chú trọng và ưu tư về đề tài này nhiều hơn là châu Mỹ, có lẽ
vì châu Mỹ không hề bị ảnh hưởng tàn phá của chiến tranh trong thời
đó.
Luis O. Gomez
trong bài "Trí huệ phương Đông và trị
liệu Tâm linh: Jung và Đông độ", đánh giá Carl Jung qua công trình
ông hội nhập với Phật giáo và với thực hành Du-già, hay Thiền tập.
Sau khi chia tay với Freud năm 1913, Jung dành trọn mười năm trời, mà Jung gọi
là "thời kỳ bệnh hoạn sáng tạo", để nghiên cứu và thực tập
tư tưởng tôn giáo Đông phương. Viễn ảnh của ông về một phương Đông
huyền ảo, gần gũi thiên nhiên, siêu trần, khác hẳn với thái độ phóng
thể muốn chinh phục thế giới bên ngoài của phương Tây, được xem như
là tiêu biểu cho nhóm thức giả - trong đó có bạn ông, Heinrich Zimmer - ở
cuối thời kỳ lãng mạn của Tây phương. Gomez cho rằng Jung chỉ là
"một con mồi khờ dại của gã thợ săn Đông phương học tân thời";
bài thuyết trình năm 1943 của ông tựa đề là "Tâm lý của Thiền Đông phương" chứng
minh cách thức ông tiếp cận với Đông phương học quả là rất ngây thơ
và nông nổi. Bài thuyết trình này thật ra chỉ là mượn cớ để giải
thích kinh Quán Vô Lượng Thọ
(Kuan-wuliangshou ching; Skt.-Amitàyur-dhyàna Sùtra), một bản văn gốc Trung Hoa
hay Đông Á theo truyền thống Tịnh Độ dựa trên hai bản kinh Di Đà
(Sukhàvatìvyuha Sùtras). Gomez vạch ra rằng Jung đã nông nổi khi chỉ bàn đến
hai trong 16 cách quán, quán nước và quán mặt trời, và hoàn toàn bỏ qua
trọng tâm của kinh là mô tả cảnh giới Cực Lạc của Đức Phật Di Đà.
Tuy thế, mặc dầu Jung thổ lộ rằng nỗ lực của ông chỉ để đi tìm
kiến giải cho riêng ông về tư tưởng Đông phương, nhưng Gomez lại lý luận
ngược lại rằng, chính những khuyết điểm trong cách diễn đạt thể
nghiệm về tư tưởng Đông phương của Jung lại khiến cho truyền thống tôn
giáo châu Á - điển hình là Phật giáo - được phổ biến nhiều hơn tại
phương Tây.
Donald S. Lopez,
Jr. thì đóng góp bài "Người khác lạ
dưới chân Lạt-ma", một tự thuật cá nhân trong thời gian Lopez thu
tập tư liệu về Phật giáo Tây Tạng trong các tác phẩm của Ippolito
Desideri, Alexander Csoma de Koros and L. Austine Waddell, và làm điền dã tại một
tu viện Tây Tạng ở miền Nam Ấn. Lopez ghi lại những khó khăn về
phương diện tư tưởng cũng như thực hành mà "người khách lạ"
phải đương đầu; khách lạ vì là một người ngoại quốc muốn trở thành
một Phật tử cư sĩ muốn đi tìm một thự chứng "bản địa" bằng
cách học tập triết học tại một Phật học viện Tây Tạng. Một trong
những trở ngại điển hình là vị thầy Lạt ma hướng dẫn không cho
Lopez dùng máy thu âm để ghi chép các bài thuyết giảng; không cho không phải
vì sợ bí ẩn của giáo lý bị tiết lộ, mà vì một lý do thật trần tục:
chỉ vì đôi hàm răng giả hay xục xịch khiến vị Lạt ma không được tự
nhiên mà thôi.
Tác phẩm được
University of Chicago Press ấn hành rất trang nhã vcà Lopez đã thành công trong
việc biên tập các tiểu luận này. Mỗi chương đều có dẫn chứng rất
súc tích và có giá trị cho các nghiên cứu về sau. Công trình của nhà
biên tập cùng các học giả đóng góp như thế rất đáng hoan nghênh vì đã
khai mở và soi sáng một giai đoạn lịch sử bị bỏ quên trong bối cảnh
mà phương Tây đang nỗ lực tìm về với phương Đông muôn thở.
(Viết theo
giáo sư Ian Harris, University College of St. Martin, Lancaster, UK).
http://www.buddhismtoday.com/viet/diemsach/020-curator.htm