- Nietzsche
and Buddhism: Prolegomenon to a comparative study. Honolulu: University of Hawaii Press,
1984.
Nietzsche là một
trong số rất ít triết gia tài danh phương Tây không những chỉ hiểu biết
về Phật giáo mà lại còn nhắc đến các triết thuyết của Phật giáo
trong các tác phẩm chính của ông. Những dẫn chứng của ông rất được
chú ý và phổ biến, chứng tỏ một phong trào giao lưu ý vị giữa triết
lý Đông và Tây đã thịnh hành trong thế kỷ vừa qua. Tuy nhiên, Nietzsche
chỉ đọc Phật giáo qua cái nhìn của C. F. Koeppen, H. Oldenberg, và ngay cả
Schopenhauer nữa, cho nên sở tri kiến của Nietzsche về tôn giáo phương Đông
này - một sở tri kiến không trực tiếp từ văn bản gốc Pàli hay Phạn
ngữ; mà lại qua các bản dịch nhiều sai lạc thời đó hay các tư liệu
phụ, khiến cho công trình tiếp nhận Phật học của Nietzsche không đọc
được hoàn toàn, như Max Ladner đã từng cảnh cáo trong quyển Nietzsche under Buddhismus (Zurich, 1933) của
ông. Trong nhiều trường hợp, Nietzsche đã hiểu sai lạc hoặc thuyết giải
lầm lẫn về đạo Phật. Dẫu sao, ta cũng phải nhìn nhận rằng thái độ
của nhà triết gia Đức đối với Phật giáo là có phần hàm hồ, bởi
vì, một mặt ông cho rằng Phật giáo là một tôn giáo lỗi thời và tiêu
cực, mặt khác ông lại cố công tìm kiếm và nêu ra nhiều dẫn chứng để
xưng tán tính cách thực tế đầy từ bi và triết thuyết hiện tượng học
của Phật giáo. Điều đáng chú ý là, như trong Der Antichrist (Người Nghịch-Chúa),
Nietzsche lại cả quyết rằng đạo Phật đáng được khen ngợi hơn là
Ky-tô-giáo (Christianity).
Trong tác phẩm
Nietzsche and Budhdhism này, Mistry ghi nhận
những phản ứng tích cực của Nietzsche đối với đạo Phật, dựa theo đó
thẩm định tương quan giữa triết lý của Nietzsche phát triển qua những
công trình viết lách của ông và triết lý Phật giáo. Sự hiện hữu của
những tương quan đó, dĩ nhiên, là điều mà chính Nietzsche cũng không thực
sự tự biết được. Tuy rằng có những dị biệt mà Mistry cho rằng chỉ
là trong chi tiết, nhưng mà tư tưởng giữa Nietzsche và sơ thời Phật giáo
- đại biểu là các bộ A Hàm - đã biểu
lộ rõ ràng một khuynh hướng tránh xa những siêu hình học biện luận vô
ích để tập trung vào một đạo lý thực tiễn về tự độ.
Sách chia làm
6 chương, mỗi chương chuyên về một tiêu đề đặc biệt, trình bày rất
hệ thống công cuộc tỷ giảo giữa triết học của Nietzsche và sơ thời
Phật giáo. Những tiêu đề của các chương như: "Siêu việt siêu hình
học và hư vô luận", "Con người và vũ trụ", "Thực nghiệm
về chân lý và lý luận", "Khổ", "Đạo lý của sự tái hồi
vô cùng tận", và "Tiến trình từ khổ đến Niết bàn", lập
thành một khuôn khổ cho một cuộc giao lưu lý thú giữa hai nền triết học,
không những chỉ qui hội để gặp gỡ nhau mà còn phân tán để triển
khai thêm nữa. Cả Nietzsche và đạo Phật đều có cùng ý thức chung về sự
mâu thuẫn tiềm tàng trong lý luận biện chứng và cùng đề nghị không chấp
nhận những ý niệm bảo thủ về một thần chủ (god) và sự khống chế
của thần chủ này đối với con người, như cho rằng ông ta tạo dựng
con người cho nên con người phải quy lụy ông ta. Nietzsche kêu gọi một định
nghĩa mới về "linh hồn" mà theo ông là chỉ do một nhóm những yếu
tố năng lượng tập hợp nhau mà thành; điều này, phản ảnh thật trung
thực nguyên lý về vô ngã (anattà) của nhà Phật. Đó là điều cho thấy
Nietzsche đến gần với đạo Phật hơn là những triết gia phương Tây
khác. Hơn thế nữa, lý thuyết về sự tái hồi vô cùng tận của linh hồn,
theo Nietzsche, thì cũng không sai khác với nguyên lý về luân hồi theo Phật
giáo.
Cả hai,
Nietzsche và Phật giáo, cùng quan niệm rằng, chính sự hiện hữu liên tục
của sinh-tử tử-sinh và nỗi thống khổ mà con người - con người suy tư
- đang kinh nghiệm trong thế gian này, lại cũng chính là một khả thể
tiên quyết và cần thiết, để con người siêu việt nó. Nếu không có nỗi
khổ vì sinh tử luân hồi, nếu chỉ có một kiếp sống này, rồi thôi,
thì con người không cần phải cố gắng để làm gì cả, chỉ biết xuôi
tay đầu hàng hoàn cảnh, vì mọi sự đều đã có vị thần chủ kia an
bài rồi, con người không có một chút giá trị gì cả trong cuộc đời này.
Mà con người là con người có ý chí, nên lúc nào cũng muốn vươn lên, muốn
thoát ra khỏi cái vòng lẩn quẩn trong khổ não sinh tử luân hồi, cho nên
một khi đã vượt thoát, đó là lúc Nietzsche gặp được cuộc tìm kiếm
Niết bàn của Phật giáo mà đích điểm hội tụ là lý tưởng La hán.
Mistry đã tỷ
giảo những điểm tương liên giữa Nietzsche và Phật giáo như thế và kết
luận rằng, không một tư tưởng gia châu Âu nào có thể đến gần Phật
giáo qua kinh nghiệm "Niết bàn ngay trong luân hồi" bằng như
Nietzsche cả. Tuy nhiên, những khái niệm khác, như Trung đạo, Nghiệp, Nhân
duyên, Từ bi hay Thiền quán, thì Nietzsche lại không có gì cống hiến.
Ngoài ra, tuy Mistry cho rằng Nietzsche và Đức Phật đều là những vị xứng
đáng là "nhà sáng tạo chỉ trích những sùng bái thần tượng",
nhưng mà điều quan trọng là chúng ta cần nhận định rằng, Đức Phật là
một triết gia hướng dẫn tinh thần lúc nào cũng chuyên chú đến hạnh
nguyện tế độ chúng sinh, trong lúc đó, Nietzsche chỉ là một thiên tài trần
tục, không chú trọng đến đạo đức, bản tính nổi loạn, có khả năng
sáng tạo và biện luận, như khi ông phê bình những hệ thống triết học
phương Tây nhưng mà vẫn không thể thoát ra khỏi bối cảnh truyền thống
trí thức của Tây phương. Ông bị đóng khuôn trong khuôn khổ giá trị đó,
không bao giờ vượt thoát được, trong khi Đức Phật đã siêu việt mọi
bối cảnh tôn giáo mà ảnh hưởng lớn mạnh nhất là Bà La Môn giáo, để
trở thành một Đấng Chánh Biến Tri, Thế Tôn.
Tuy rằng giữa
Nietzsche và đạo Phật không làm nổi bật được một sự áp dụng thực
tiễn nào cho phương pháp tỷ giảo triết học, nhưng công trình của Mistry
cũng thích ứng cho những ai thích thú về bộ môn này. Theo đó, không ai
có thể bỏ qua được tác phẩm của Mistry, bởi vì đây là một trong những
bước đầu phối hợp những hệ thống tư tưởng thuộc nội dung văn hóa
và thời đại khác nhau - giữa Đông và Tây, từ hơn hai ngàn năm trăm trước
cho đến hai ngàn năm trăm sau - để thấu triệt những điểm tương đồng,
siêu việt thời-không. Đây là một trong một số còn rất ít những tác
phẩm thuộc bộ môn tỷ giảo triết học Đông Tây cần có trong tủ sách
nghiên cứu của học giả Phật học gia. [Viết theo Vijitha Rajapakse trong Philosophy East & West, v. 34 (July 1984):
332-335].
http://www.buddhismtoday.com/viet/diemsach/Nietzsche.htm