- Philosophical Meditations on Zen Buddhism, by Dale S.
Wright. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
Một trong những
tác phẩm có giá trị về Thiền khoảng giữa thế kỷ XX phải kể là quyển
The Zen Teaching of Huang Po on the Transmission of Mind của John Blofeld,
giải thích về Truyền tâm pháp yếu của Hoàng Bá Hy Vận (?-850). Sách này
biểu lộ, ngoài cốt tủy về Thiền của Hoàng Bá, qua Truyền tâm pháp yếu,
một tác phẩm nòng cốt thời nhà Ðường, còn phản ảnh một đời dấn
thân tu tập tư tưởng huyền học của chính cá nhân Blofeld. Từ ấy đến
nay hầu như không nghe ai nhắc đến Hoàng Bá nữa, cho đến khi quyển
Philosophical Meditations on Zen Buddhism của Dale S. Wright chào đời, được xem
như là một trong những sách hay nhất về Thiền vào cuối thế kỷ XX, phê
bình một cách triết lý tư tưởng thiền của Hoàng Bá và công trình dịch
thuật cùng thuyên giải Truyền tâm pháp yếu vốn gây nhiều cảm ứng nhưng
cũng tạo nhiều vấn đề của Blofeld.
John Blofeld là
một trong rất ít học giả phương Tây đã đến với đạo Phật rất sớm
và chuyên tu mật hạnh. Trong quyển Kwanyin, the Compassionate Buddha,
ông cho biết là thuở nhỏ ông theo song thân đến Trung Hoa làm việc trong
Tòa Ðại sứ Anh; một hôm đi vào một ngôi chùa nhỏ, trong khi ông còn lạ
lùng nhìn ngắm các pho tượng Phật khi đó còn là thần bí đối với ông
thì bỗng nhiên ông thấy hình như tượng Ðức Quán Âm nhìn ông gật đầu;
ông tưởng mình hoa mắt, nên chăm chú nhìn lần nữa, lại thấy Ngài gật
đầu. Từ đó ông theo đạo Phật. Các sách ông viết không chuyên về
nghiên cứu, mà thiên về diễn đạt nội tâm cho nên có khuynh hướng cường
điệu hóa và quảng diễn hóa nội dung của các nguyên bản kinh văn Trung
Hoa mà ông giới thiệu cho độc giả Anh-Mỹ; cho nên ngay nơi quyển The Zen
Teaching of Huang Po on the Transmission of Mind của Blofeld, tuy vẫn còn nhiều người
dùng làm tham khảo, nhưng Wright khám phá ra là đôi khi Blofeld mâu thuẫn,
nhiều lúc ngụy tạo, vì không biết tách rời những gì là giả định có
tính cách lãng mạn với nhiều diễn đạt ướt át để đi thẳng tới tư
liệu gốc vốn thường khô khan và có vẻ như tầm thường.
Ðó là lý do
mà Wright phải viết Philosophical Meditations on Zen Buddhism để thẩm định lại
giá trị của Truyền tâm pháp yếu và vị trí của Hoàng Bá Hy Vận trong
Thiền sử và Thiền văn bản sử Trung Hoa. Sách của Wright tượng trưng cho
cao điểm của cách tiếp cận của học giới phương Tây đối với nền
triết học phương Ðông mà Blofeld là một thí dụ điển hình. Nó cũng đánh
dấu một sự chuyển tiếp vào thiên niên kỷ mới một phương pháp triết
học luận rất bén nhạy đối với sắc thái của văn bản sử, mang ý nghĩa
một cuộc phê phán về các vấn đề siêu hình khi tìm hiểu tính chất lịch
sử của cuộc đời và thời đại Hoàng Bá.
Hoàng Bá là
đại biểu cự phách của hệ phái Thiền đốn ngộ của Mã Tổ, một hệ
phái thiền nổi danh bởi những thoại đầu có vẻ như bất kính đối với
Phật, và đả phá những tôn sùng thần tượng ngoại tại, như câu
"phùng Phật sát Phật", để quay lại với chính con người chân thật
bừng ngộ Phật tính nội tại của chính mình, với "bình thường tâm
thị đạo", câu thiền ngữ nổi tiếng của Nam Tuyền Phổ Nguyện
(738-835). Thái độ phá chấp triệt để này trở thành một phong trào và
pháp môn Thiền được gọi là Tổ sư Thiền, để phân biệt với Như Lai
thiền với lối thực tập trầm lặng, tĩnh lự mà Ðức Phật Thích Ca xiển
dương hơn ngàn năm trước, để tập thành những công án siêu lý, những
thoại đầu hóc búa, phi logic của văn học Phật giáo và Thiền tông đời
Tống. Ðiều mâu thuẫn là trong khi Thiền chủ trương "bất lập văn tự"
thì thực tế, số lượng các tác phẩm của thiền gia và về thiền, như
ngữ lục (Trịnh châu Nam Tuyền Phổ Nguyện thiền sư quảng lục, Vô Môn
quan, Bích nham lục, Truyền đăng lục...), thi ca (Vĩnh Gia Huyền Giác chứng
đạo ca...) lại nhiều gấp bội số lượng văn bản của các tông phái
khác cộng chung lại.
Trong hệ phái
Thiền đốn ngộ mà sau này gọi là phái Hồng Châu, Hoàng Bá đứng hàng
thứ ba trong Tứ gia Hồng Châu: nhưng vai trò của vị thiền sư này bị lu
mờ bởi ba nhà tài danh kia: Mã Tổ Ðạo Nhất (709-788), nổi tiếng với những
hành động thô bạo: hét, vặn mũi, đánh; Bách Trượng Hoài Hải (720-814),
với câu bất hủ: "một ngày không làm, một ngày không ăn", là người
đầu tiên hoạch định thanh quy cho thiền viện, và mấy lần bị đệ tử
là Hoàng Bá vả mặt; Lâm Tế Nghĩa Huyền (?-867), đệ tử Hoàng Bá, sáng
lập hệ phái Lâm Tế, cũng lừng danh với những phương pháp đầy bạo lực,
và cũng đã từng vả mặt thầy là Hoàng Bá. Lâm tế còn để lại cho đời
sau quyển Lâm
Tế ngữ lục, có thể gọi là quyển gối đầu nằm của tất cả
thiền giả, làm giềng mối cho pháp hệ Lâm Tế của Tổ. Chỉ có Hoàng
Bá là người quê Hồng Châu, Phúc Kiến, nhưng sau khi hai vị trước, Mã Tổ
(tịch trước khi Hoàng Bá tìm đến) và Bách Trượng cùng đệ tử Lâm Tế
nổi danh thì họ lại được sử gia gọi là hệ phái Hồng Châu, cho thấy
Hoàng Bá giữ một vai trò nòng cốt và quan yếu trong việc truyền bá pháp
môn Thiền đốn ngộ này của họ.
Theo Cảnh Ðức
truyền đăng lục, Hoàng Bá cao đến hơn 2 thước (7 feet Anh), trước trán
có nổi một cục u tròn như hạt châu tượng trưng cho trí tuệ; có lần
đả kích một Tăng sĩ dùng thần thông đi trên mặt nước. Hoàng Bá chủ
trương thuyết "Nhất tâm" là đại sự của thiền gia bởi vì
"Nhất tâm" bao gồm tất cả mọi vấn đề căn bản của ngôn từ,
tư duy, thực tế và hành động. Quyển Truyền tâm pháp yếu của Hoàng Bá
thuyết giải rất mạch lạc và rõ ràng ý niệm bất nhị triệt để của
Mã Tổ về "tức tâm tức Phật" hay "bình thường tâm thị đạo"
của Phổ Nguyện. Ngài viết: "Nếu người không thể cởi bỏ tâm niệm
về thế nào là bình thường, thế nào là giác ngộ, thì ngươi không thể
nào đạt đến giác ngộ rằng thật ra không có Phật nào khác hơn là Phật
tại tâm của ngươi" (tr. 192).
Tuy rằng
thông điệp của cả hai nhà tư tưởng Lâm Tế và Hoàng Bá đều nghịch lý,
nhưng mà Hoàng Bá bình tĩnh hơn; ngài giải thích ý nghĩa của nghịch lý,
trong khi Mã Tổ chỉ giáng cho những đòn nghịch lý khiến hành giả
"tá hỏa tam tinh", rồi thôi. Tuy nhiên, Blofeld đã không truyền đạt
được quan điểm của Hoàng Bá một cách thích đáng, có lẽ do vì ông bị
mắc kẹt trong một thế giới nhãn quan đóng khung bởi hai khuynh hướng của
học giới phương Tây thời ông: logic khoa học và tự nhiên lãng mạn. Bị
thu hút bởi nhãn quan tài tử khiến không thể có được cái nhìn khách
quan trên phương diện sử học, Blofeld đã không thể thấu triệt tư tưởng
của Hoàng Bá qua nội dung văn bản của Truyền tâm pháp yếu, do vì ông bị
lôi cuốn theo những ồ ạt lãng mạn về "văn minh chữ nghĩa" của
thời trung cổ Trung Hoa, do đó mà không thể thấu triệt được những gì
mà Hoàng Bá thật sự muốn truyền đạt: truyền đạt bằng trực tiếp đến
chân tâm của mỗi hành giả, chứ không qua văn tự thuyên giải vô nghĩa lý.
Theo truyền
thuyết Truyền tâm pháp yếu là do đệ tử đắc pháp là tướng quốc Bùi
Hưu thu tập (khoảng những năm 842-848) từ những lời giảng hóa của
Hoàng Bá mà, theo ý của Wright, "ngay chính Hoàng Bá cũng không muốn ghi
lại" (tr. 17). Bởi vì, triết lý hay thiền tập thì sống động, linh
hoạt, trực nhận, mà một khi đã bị đóng khuôn vào lịch sử văn bản,
lịch sử học, và lịch sử văn hóa, thì trở thành những ngôn từ cứng
đọng, phản ý nghĩa của ngay chính những lời giảng hóa đó. Và đó cũng
chính là lý do mà các thiền gia chủ trương "bất lập văn tự" để
rồi, cũng giống như bao chủ trương lý tưởng khác, trở thành chính nạn
nhân thực tế của chủ trương đó: số lượng đồ sộ của văn học và
văn bản thiền trong thiền sử Trung Hoa đã nói lên nỗi mâu thuẫn biện
chứng mà nếu Tứ gia Hồng Châu có sống lại, chắc cũng phải hét lên một
tiếng rồi đốt rụi chúng đi.
Wright cũng đả
kích Blofeld đã quá ngưỡng vọng đến độ thần tượng hóa sự minh triết
của phương Ðông, một thái độ cực đoan không những không vinh danh được
mà trái lại còn làm nhẹ thể ngay chính nền văn minh phương Ðông. Thái
độ cực đoan này có khuynh hướng cường điệu hóa, thường khi ngụy tạo,
ý nghĩ rằng sự giác ngộ bằng Thiền quán tượng trưng cho một sự siêu
việt phi sử tính, bất cần ngôn từ, không nương tựa vào một trung gian
nào cả. Ý nghĩ này của Blofeld là xem giác ngộ từ quan điểm cứu cánh với
một tâm hồn tài tử, lãng mạn, cá nhân; còn Wright thì lại chứng minh rằng
"Thái độ hầu như bất cần đời của Thiền thật sự là kết quả
của một tiến trình tu tập hết sức kiềm chế và khắc kỷ của hành giả"
(tr. 123), một tiến trình tu tập có thể dài lâu suốt trọn đời người,
luôn luôn phản tỉnh không ngừng, cho đến giây phút chứng đắc giác ngộ
mới bừng sáng ra, lột bỏ hết tất cả những ràng buộc quy ước, vượt
thoát mọi thông lệ để đạt đến siêu việt. Những cái đánh, tát,
hét, ..., chỉ có thể áp dụng một cách hiệu quả khi hành giả qua giai
đoạn dài tu tập khắc kỷ bước được đến ngưỡng cửa sắp chứng đắc
đó, mà chưa mở vào được, cho nên phải cần một cái "đẩy" thật
bất ngờ, thật đúng lúc, mới có thể bật tung ra được. Và chỉ có thiền
sư đã vào bên trong rồi mới biết được khi nào là đúng lúc để bất
ngờ "đẩy" hành giả cho bật tung cửa, bước vào trong, mà thôi.
Wright đã vượt
ra ngoài và bên trên những thái độ không phê phán, ưa lãng mạn của một
số người đi trước, trong đó có cả D.T. Suzuki, để xây dựng lại lịch
sử tư tưởng của Thiền, với đề nghị rằng một sự phân tích về
truyền thống Thiền mà chỉ dựa trên triết lý của Thiền không thôi thì
không thể. Ðáng tiếc là, tuy phê phán Blofeld như vậy mà Wright cũng không
phiên dịch lại quyển Truyền tâm pháp yếu theo cách tiếp cận của ông
để độc giả có thể tự phân biệt sai khác giữa ông với cách dịch
lãng mạn của Blofeld như thế nào.
Tóm lại,
Philosophical Meditations on Zen Buddhism, qua cách viết tỉnh táo, gợi ý, không
dùng thuật ngữ Thiền, không bóng bẩy vô nghĩa, sẽ là một tác phẩm
tiêu chuẩn về nghiên cứu chi tiết và chuyên sâu trong giới học thuật, bởi
một học giả hàng đầu về tư tưởng Thiền thời cổ đại hoàng kim.
(Viết theo
Steven Heine, Florida International University, <heinesỴfiu.edu>).
http://www.buddhismtoday.com/viet/diemsach/PhilosophicalMeditations.htm