Guenther,
Herbert. From Reductionism to Creativity: Rdzogs-Chen and the New Science of Mind.
Boston: shambala, 1989. 306 p.
Đạo
Phật cần phải được truyền thông bằng những ngôn từ sinh động và
trong thời đại chúng ta. Với chủ trương đó, giáo sư Guenther, thay vì đóng
kín Phật giáo vào trong khuôn khổ của những khái niệm cổ hủ lỗi thời
của hàng ngàn năm về trước, đã dịch giải một số kinh luận, sử dụng
ngôn từ hiện đại mà vẫn trung thành với những ý nghĩa của nguyên bản.
Phật giáo là một khoa học về tâm, về nguyên lý căn bản (thể), tính chất
biểu hiện (tướng) và chức năng (dụng) của tâm, cho nên trong lúc các
nhà khoa học phương Tây gần đây mới bắt đầu chú ý đến vấn đề tâm
thức như là một đối tượng của khoa học thực nghiệm, thì ta không lấy
làm lạ khi tìm thấy trong kho tàng sung túc về tâm trí của các bản kinh văn
truyền thống từ hai ngàn năm trước, có rất nhiều điều rất thích đáng
cho khoa học nghiên cứu về tâm. Tuy nhiên những vấn đề về trí tuệ đó
lại không được các nhà khoa học duy nghiệm (cognitive scientists) và các
tâm lý học gia phương Tây biết đến, chỉ vì những ngữ từ quá cổ hủ
trong các bản kinh văn này. Cho nên tác phẩm Từ Giản hóa đến Sáng tạo
của Guenther rất có giá trí khi chuyển đạt sự thâm hiểu về cái gọi
là tâm trong truyền thống Phật giáo bằng những ý niệm trong ngôn từ
khoa học.
Bằng ngôn từ
của khoa học hiện đại. Guenther bắt đầu tìm về diễn tiến của quan
niệm Phật giáo về sự nhận thức, về ý thức, và chỉ điểm những chỗ
ứng dụng của nó trong khoa học ngày nay. Lịch sử tư tưởng Phật giáo
là một thí dụ độc nhất về giao điểm giữa sự thiểu giản hóa để
đưa đến một sáng tạo mới giữa những gì gọi là truyền thống, hay bảo
thủ, và cách tân, hay cải tiến; và đây cũng là mục đích của tác giả
để nghiệm sát lại sự xung động giữa những xúc tác hỗ giao bổ sung
này. Cốt lõi chính yếu và quyết định của bối cảnh đó là ý niệm về
"tâm", mà từ xưa Phật giáo đã nhận định là một tiến trình
(a process) diễn tiến theo thời gian và trong không gian, chứ không phải là
một vật (a thing) hoàn tất, cứng nhắc. Nhận thức này đánh dấu một sự
chuyển tiếp từ xu hướng suy tư theo cấu trúc (structure-oriented thinking) đến
xu hướng suy tư theo tiến trình (process-oriented thinking) một cách quyết liệt,
để đưa đến cực điểm trong tác động chính thể gọi là rDzogs-chen.
Dựa trên các
nguyên bản của kinh điển Pàli, Tây Tạng và Phạn ngữ, quyển From
Reductionism to Creativity đã triển khai tư tưởng Phật giáo bằng ngôn từ
hiện đại, thực tiễn và logic, vượt ra khỏi bối cảnh truyền thống mà
chúng phát xuất, từ hơn hai ngàn năm trước. Theo đó, một số chương
trong Từ Giản hóa đến Sáng tạo đã bàn đến phạm vi và ý nghĩa
của A-tỳ-đàm (Abhidharma) (chương 1) rồi bắt đầu đề cập đến cái
tâm theo hệ thống thao tác (chương 2, operational system "mind"). Từ
đó bàn qua đến chữ tâm theo nội dung... (contextual system "mind").
Đến chương 5, Guenther phân biệt ý nghĩa những từ liên hệ đến thiền
định như: chú ý (concentration), quán tưởng (contemplation), thiền quán
(meditation): chú ý cách giảm tiêu - khách quan (objectivistic - reductionistic
concentration), quán tưởng cách sáng tạo - tâm lực (mentalistic - creative
contemplation). Chương 6 nói đến Đạo: quan niệm Nguyên thủy lúc sơ thời,
các pháp giới của Thinh văn và Duyên giác thừa; Bồ tát đạo; ý nghĩa Bồ
tát và Bồ đề tâm; thao tác của Bồ đề tâm; Đạo: quan điểm hậu thời,
sau khi Đại thừa được triển khai, đạo lý về kiến giải (way of
seeing), tu hành (of cultivation), sở tri kiến (what has been seen), và về vô sở
học (of no more learning). Chương 10 bàn đến rDzogs-chen: tính chất siêu toàn
(super-completeness) để giải minh sự tiến hóa của khái niệm tương liên
giữa Thiên Chủ/Minh Sư (God/Teacher idea); sự tiến hóa của con người như
là một cách thức sai lạc của vận trình thần thánh hóa (holo-movement's
errancy mode); vai trò của sự tiến hóa trong sự tiến hóa tâm linh của cá
thể (role of evolution in an individual's psycho-evolution); động lực tự tổ chức
(dynamics of self-organization): từ mờ mịt đến quan đãng (obscurration &
clearing) hay từ vô minh đến giác ngộ.
Đấy là một
số trong các từ mà Guenther đã sáng chế để cập nhật hóa những ý niệm
hay ngữ từ sử dụng trong kinh văn từ hơn hai ngàn năm trước. Gọi là
sáng chế, bởi vì Guenther cũng không theo cách dịch nghĩa từ Phạn hay Tây
Tạng ngữ của các Phật học gia phương Tây, nhất là tại Mỹ những thập
niên gần đây, mà lại cố ý sử dụng những ngữ từ mới lạ, nhưng nói
lên được ý niệm của văn bản cổ xưa. Một nhà phê bình đã nói về sức
thu hút trong tác phẩm của Guenther, đó là chính vì ông đã biết dùng
ngôn từ và khái niệm tân thời để diễn đạt những lỗi lạc trong các
văn bản Phạn và Tây Tạng. Trong chương nói về khái niệm Thiên Chủ/Minh
Sư (God/Teacher idea), Guenther đã làm sáng tỏ hiện tượng quan yếu giữa
tương liên thầy-trò theo Phật giáo Tây Tạng, bởi vì chỉ có vị minh sư
(lama, spitual teacher) mới có thể hướng dẫn hành giả tự thân thực chứng
trên đường tu tập tâm linh, đạt đến cùng tột của sự toàn vẹn
(great/super-completeness), viên mãn (great fulfillment), hoàn hảo (great perfection)
mà Tây Tạng gọi là rDzogs-chen, một trạng thái thiền định siêu thăng;
trong khi những khái niệm về một thiên chủ, hay một thần linh nào đó chỉ
khiến con người khiếp sợ, quỳ lụy, run rẩy vì bị trừng phạt, hăm dọa,
mà thôi. Do đó, mà từ vị trí con người, như Đức Phật đã từng kinh
nghiệm qua, con người tự đạt đến siêu thoát, cho nên một khi thần
thánh hóa một cá thể nào đó chính là lúc làm suy thoái, làm hoại diệt
cá thể đó đi; đó là một sai lầm không cứu vãn được trong các tôn
giáo phương Tây.
Một ít các
tác phẩm nghiên cứu về đề tài rDzogs-chen nầy có thể kể:
Guenther,
Herbert V. Matrix of Mystery; Scientific and Humanistic Aspects of rDzogs-Chen Thought.
1984.
Guenther,
Herbert V. Meditation Differently: Phenomenological-psychological Aspects of Tibetan
Buddhist (Mahamudra and sNying-thig) Practices from Original Tibetan Sources, 1992,
xvi, 210 p.
Karmay, Samten
Gyaltsen. The Great Perfection (Rdzogs Chen): a Philosophical and Meditative Teaching
in Tibetan Buddhism. Leiden: Brill Academic Publishers, 1999.
(Sách đọc tại
thư viện chùa Việt Nam, Houston, TX, nhân dịp lễ khánh thành bảo tượng
Quán Thế Âm Bồ tát, 30.6.2001).
- (Trích báo Nguyệt
San Giác Ngộ số 66).
- Đánh
máy: Hải Hạnh
http://www.buddhismtoday.com/viet/diemsach/Reductionism.htm