- Một lối suy diễn tùy
tiện xuyên tạc lịch sử
- Nguyễn Đức Sơn
Gần đây, ở mục" nhìn lại lịch sư " trên tạp
chí Thế Giới Mới (1), tạp chí của Bộ Giáo Dục và Đào Tạo, có đăng
bài viết của Phan Duy Kha (PDK), nhan đề Cây gạo làng Dương lôi, sư Vạn
Hạnh và vua Lý Công Uẩn. Đây lày bài viết nhiều lệch lạc, tỏ ra sự
không nghiêm túc, nếu không nói là xuyên tạc lịch sử theo cách suy diễn
chủ quan của PDK. Tuy nhiên, khi nó được giới thiệu trên mục "Nhìn
lại lịch sử " của một tạp chí nghiêm túc của Bộ Giáo Dục và Đào
Tạo thì nhiễm nhiên được thừa nhận và tác dụng xã hội của nó được
nhân lên, do đó buộc chúng tôi phải lên tiếng.
Về chuyện cây gạo và những lời sấm vỹ vận động nhằm
làm cuộc cách mạng bất bạo động chấm dứt triều Tiền Lê đã dến hồi
mục nát, tạo sự ủng hộ về dư luận để Lý Công Uẩn lên ngôi nhận
lấy sứ mệnh lãnh đạo đất nước, không phải là xa lạ với mọi người.
Và cho đến nay, việc nghiên cứu về sư Vạn Hạnh và Lý Thái Tổ có thể
nói tương đối đã ổn định trên cơ sở những tư liệu khả dĩ hiện có.
1. Sư Vạn Hạnh
Tiểu sử của sư Vạn Hạnh được nhiều sử sách ghi lại,
ngoài quốc sử thì Thiền Uyển tập anh là một tài liệu khá đầy đủ và
đáng tin cậy, theo Thiền Uyển tập anh, Sư tu học tại chùa Lục Tổ,
làng Dịch Bảng, phủ Thiên Đức, xuất thân người làng Cổ Pháp. Thuở
nhỏ Sư đã khác thường, thông thạo không chỉ triết lý nhà Phật mà cả
các lĩnh vực thế học khác, nhưng là người coi thường công danh. Năm 21
tuổi xuất gia tôn thờ Thiền Ông ở chùa Lục Tổ làm thầy. Ngoài những
công việc thông thuờng của một người mới xuất gia, sư chuyên tâm tu
hành va học tập không biết mệt mõi. Sư nổi tiếng với những dự báo về
đại cuộc của đất nước. Những lời nói ra của Sư thường ứng nghiệm,
thiên hạ cho là phù sấm. Vua Lê Đại Hành (ở ngôi 980-1005) đã từng hỏi
ý kiến của Sư về việc thắng bại của quân ta trong cuộc chiến đẩy lùi
quân Tống xâm lược năm 980. Kết quả thắng lợi trong thời gian đúng như
dự báo của Sư. Vua vốn đã kính trọng lại càng tôn quí Sư hơn.
Gặp lúc Lê Ngọa Triều bạo ngược, trời người oán
ghét, khắp nơi trong nước xuất hiện những điềm lạ, như có con chó trắng
lông kết thành chữ "quốc" trên lưng; sét đánh cây gạo để lại
dấu chữ; ngôi mộ Hiển Thánh Đại vương đêm đến nghe tiếng đọc tụng;
cây đa chùa Song Lâm sâu ăn vỏ thành nét chữ "Quốc"…Tùy những
việc tai nghe mắt thấy Sư xét bàn, thì mỗi nơi đều phù hợp với đềm
nhà Lê đã đến thời sụp đổ, nhà lý sẽ lên nắm quyền lãnh đạo đất
nước. Ngày Lý Công Uẩn lên ngôi, Sư ở tại chùa Lục Tổ đã biết trước
bèn bảo vói chú bác của Lý Công Uẩn về sự việc của Lê Ngọa Triều
băng hà, Lý Công Uẩn (lúc đó đang ở chúc Tả thân vệ tiền chỉ huy sứ)
sẽ lên ngôi. Mọi người sợ hãi không dám tin, sai người đi nghe ngóng
thì quả đúng như vậy.
Đại Việt sử ký toàn thư, Nội c1a quan bản, khắc năm
1697 (ĐVSKTT)(3) thống nhất về những lời dự báo của sư Vạn Hạnh trước
các điềm trên. Một số dữ liệu khác ghi thêm rằng, sau khi Vạn hạnh
nói với Lý Công Uẩn về dự báo ấy, Lý Công Uẩn sợ Sư bị giết nên
đã nhờ người đem giấu Sư ở chùa Tiêu Sơn (4). Đại Việt sử lược có
chép lời của sư Vạn Hạnh nói với Lý Công Uẩn tại quyển 2, tờ 1:
"Vạn Hạnh bèn gọi vua bảo: Tôi gần đây thấy sự lạ của sấm biết
được nhà Lê đang mất, nhà nguyễn đang lên. Họ Nguyễn không ai co sự
nhân từ, khoan thứ rất được lòng như ông. Tôi tuổi bảy mươi rồi chỉ
sợ không kịp thấy sự thịnh trị mà lấy làm hận". Lời này cũng
được Đại Việt sử ký toàn thư ghi, cũng như Việt sử tiêu án chép nhưng
giản lược hơn.
Sư Vạn Hạnh mất năm 1025, năm sinh không thấy sử liệu
nào ghi rõ, thọ ngoài 80 tuổi.
2. Vua Lý Thái Tổ và mối quan
hệ với sư Vạn Hạnh
Về tiểu sử vua Lý Thái Tổ, tức Lý Công Uẩn, được
ghii khá rõ trong quốc sử, ĐVSKTT viết: Vua họ Lý, Húy Công Uẩn, người
châu Cổ Pháp (5). Mẹ họ phạm, đi chơi chùa Tiêu Sơn cùng vói người thần
giao hợp rồi có chửa. Vua Lý Công Uẩn sinh ngày 12 tháng 2 năm Giáp Tuất
(974). Năm lên ba, mẹ ẵm đến nhà Lý khánh Văn, Khánh Văn bèn nhận làm
con nuôi. Lúc nhỏ đã tỏ ra thông minh và có dung mạo khác thường. "Lúc
còn nhỏ đi học, nhà sư ở chùa Lục Tổ là Vạn Hạnh thấy, khen rằng:
Đứa bé này không phải là người thường, sau này lớn lên ắt có thể
giải nguy gở rối, làm bậc minh chủ trong thiên hạ…" (6)
Theo ĐVSKTT và Thiền uyển tập anh thì Lý Công Uẩn có cha,
mẹ, chú, anh em. ĐVSKTT, quyển 1, tờ 34a 6, viết: [năm Kỷ Dậu (1009) vua]
"Truy phong cha là hiển Khánh Đại vương, mẹ là Minh Đúc Thái hậu"
. Và lúc đó sư Vạn Hạnh còn sống (Sư mất năm 1025 nếu theo Đại Việt
sử ký toàn thư và Đại Việt sử lược, hay năm 1018 nếu theo Phật giáo
Việt Nam từ khởi thủy đến thế kỷ XIII của Trần Văn Giáp (7)) . Điều
này còn được sử thần Lê Văn Hưu khẳng định bằng lời phê phán rằng
các lễ quan thời bấy giờ không biết cải chính, bởi phong như thế là
"tự ty" vậy (ĐVSKTT, quyển 1, tờ 34b 1). Cũng ĐVSKTT, quyển 1, tại
tờ 34 b 5 ghi: "…phong anh làm Vũ Uy Vương, chú làm Vũ Đạo
Vương". Đại Việt sư lược, quyển 2, tại tờ 2b 3 cũng đã chép
"Tháng 11 gnuyên niên vua lên ngôi (…) lấy anh Mỗ làm Vũ Uy Vương, em
vua là Vực Thánh Vương…". Như vậy, ở đây có sự thông nhất với
Thiền uyển tập anh khi ở trong tiểu truyện về Thiền sư Vạn Hạnh chép
là vua Lý Công Uẩn có cha mẹ, anh em và chú. Với những tiều liệu quốc
sử và Thiền uyển tập anh, một bộ sử sớm nhất của Phật giáo Việt
nam hiện biết được, thì quan hệ giữa sư Vạn Hạnh và Lý Công Uẩn là
quan hệ thầy-trò. Điều này được bổ sung bằng các tiệu lịch sử viết
bằng chữ Nôm như Việt sử Diễn Âm, Thiên Nam ngữ lục vốn quen thuộc với
những ai nghiên cứu hoặc yêu thích tìm hiểu nền sử học nước nhà.
3. Sự suy diễn xuyên tạc lịch
sử của PDK
Chính sử là thế, ấy vậy mà PDK lại dùng giai thoại để
xuyên tạc lịch sử bằng lối suy diễn hết sức tùy tiện khi nói về sự
tích ra đời của vua Lý Công Uẩn: "Đây là những câu chuyện hoang
đường để giải thích sự ra đời không bình thường (không có cha) của
Lý Công Uẩn, chứ thần linh nào mà "giao cấu" được vói người
đến mức có con và nếu chỉ "bước qua" thôi thì làm sao mà thụ
thai được ? Thật ra, người có "quan hệ" với bà Phạm Thị
ngà làm cho bà có thai là sư Vạn hạnh". (chỗ nhấn mạnh là của
tôi-NĐS). Cũng lối suy diễn tùy tiện đó, PDK đã lý giải về hình tượng
vị thần nhân trong giai thoại được ghi trong văn bia Lý gia linh trạch:
"Vị" thần nhân thường đứng cạnh cột chùa, phải chăng chính
là Vạn Hạnh, vị sư trụ trì chùa ? không chỉ nêu ra nghi vấn, mà liền
sau đó, PDK đã tự trả lời như thể là kinh nghiệm của ông vậy:
"Việc ông dẫn bà vào hang núi (nói trệch ra là để đi lấy của) thực
chất là để có dịp gặp gỡ, ân ái ở nơi kín đáo hơn." PDK đã
quên (hay cố tình lờ đi để suy diễn theo ý chủ quan của ông) rằng những
câu chuyện trên chỉ là truyền thuyết/giai thoại thì chỉ ghi để tham khảo
chứ không thể lấy đó để viết sử, hay để đánh giá một sự việc
và nhận định về một con người. Người nghiên cứu lịch sử không bao
giờ được phép lẫn lộn, càng không được đánh đồng chính sử và ngoại
sử. Và trong lúc phán như thế không biết PDK có biết những truyền thuyết/giai
thoại khác chung quanh sự ra đời của vua Lý Công Uẩn hay không (8) ? Hay
là ông cố tình bỏ qua ? Tại sao ông chỉ bám vào một giai thoại để
"giải thích" theo ý chủ quan của mình ? Với cách suy diễn tùy tiện
và vô lối đó thì đối với các điềm lạ về sự thụ thai của vua Lý
Thánh Tông (1054-1072) được ĐVSKTT quyển 3, tờ 1a 3 chép: Mẹ là Kim Thiên
Thái hậu họ Mai, mộng thấy mặt trăng vào bụng rồi có thai"; cũng
ĐVSKTT quyển 5 tờ 25a 3-4 ghi về vua Trần Thánh Tông (1258-1278) : "Mẹ
là Hiển Từ Thuận Thiên Hoàng Thái hậu Lý thị, nhân Thái Tông mộng thấy
Trời trao bảo kiếm, hậu có mang", v.v…cũng như những truyền thuyết
hết sức đẹp đẽ và hùng tráng trong lịch sử dựng nước và chống giặc
ngoại xâm của dân tộc sẽ được hiểu ra sao đây ? Nếu "nhìn lại
lịch sử " với cách suy diễn như PDK thì không biết lịch sử nước
nhà còn những gì đáng để làm gương và tự hào, các danh nhân của dân
tộc sẽ bị bôi nhọ đến đâu ?
Về việc Lý Khánh Văn nhận Lý Công Uẩn làm con nuôi đã
được chép rõ trong nhiều sử liệu ấy thế mà PDK lại xuyên tạc rằng:
"Sau khi bà Phạm Thi Ngà có mang, bà bị đuổi ra khỏi chùa, phải đi
khất thực (xin ăn). Chúng tôi cho rằng đây là một sự bố trí của nhà
sư Vạn Hạnh, cốt để bảo vệ uy tín và danh dự của mình. Chắc rằng
ông đã đưa cho bà một số tiền, khuyên bà đi nơi khác để tránh tiếng
cho ông. Chư đối với một phụ nữ bụng mang dạ chửa, mà cái thai chính
là giọt máu của mình, thì ông càng không thể nhẫn tâm đuổi bà ra khỏi
chùa, bắt phải đi khất thực" (9) Thật không thể hiểu nổi về một
lối suy diễn xuyên tạc lịch sữ đến như thế. Điều này dĩ nhiên
không thể tìm thấy căn cứ trong một tư liệu nghiêm túc nào ngoài suy nghĩ
của một kẻ thủ lợi. Và thật đáng buồn cho thói đời đó lại được
dùng để bôi nhọ các danh nhân dân tộc trên một tạp chí của nghành
giáo dục.
Còn mối quan hệ giữa sư Vạn Hạnh và Khánh Văn như thế
nào ? Hiện nay không tìm thấy một dữ liệu thuộc chính sử nói họ là
anh em ruột ngoài truyền thuyết/giai thoại. Có lẽ PDK đã đọc "ba chớp
ba nhoáng" trong Thiên Nam ngữ lục ở câu "Được anh dạy cháu giữ
gìn cho tôi", khi Khánh Văn mang Lý Công Uẩn đến năng nỉ sư Vạn Hạnh
để nhờ dạy dỗ, mà lờ đi các câu trước đó:
- Khánh Văn tuổi trẻ bình sinh
- Có bạn thiết mình Vạnh Hạnh Thiền sư
- Nam nhi công nghiệp bán đồ
- Rủ nhau học đạo ở chùa dưỡng thân
- Tuổi vừa ngoài bảy mươi xuân
- Ở chùa Lục Tổ gởi thân lâm thiền
- Tuy rằng vui thú lâm thiền
- Song còn nhớ đạo Thánh hiền thi thơ
- Rỗi nhân lại dạy học trò
- Khánh Văn bấy giờ đem Công Uẩn sang
- Nói năng chỉnh hết mọi lời
- Được anh dạy cháu giữ gìn cho tôi
- Vạn Hạnh bèn cứ như lời
- Dạy dỗ Công Uẩn dưỡng nuôi trong nhà…"
- (Thiên Nam ngữ lục, lược các chú thích. Chổ nhấn mạnh là của chúng
tôi-NĐS) (10).
Cũng lối như trên, PDK không biết ngượng mồm khi tiếp tục
với luận điệu cho rằng việc Lý Khánh Văn nhận Lý Công Uẩn làm con
nuôi và việc sư Vạn Hạnh nhận dạy dỗ Lý Công Uẩn, vv… chỉ là
"màn kịch" "sự tính toán đạo diễn của Vạn Hạnh từ trước",
để "che mắt thiên hạ"; rằng "nhà sư đã cố tạo ra hình
ảnh của một cậu bé siêu phàm trong con mắt mọi người", "trong
môi trường thâm nghiêm huyền bí của nhà chùa, Vạn Hạnh càng dễ sáng
tác, thêu dệt những câu chuyên siêu phàm về Lý Công Uẩn." (sic) v.v…Đến
đây thật không còn lời nào thích đáng để nói về một lối "nhìn
lại lịch sử", nếu không dùng những từ tệ hại nhất để gọi.
Không những thế, PDK không chỉ tỏ ra nông cạn mà còn thể
hiện ý đồ bóp méo lịch sử khi ông nói [sư Vạn Hạnh] "cố gắng tạo
ra hình ảnh của một cậu bé siêu phàm trong con mắt của mọi người";
rồi sau PDK lại suy diễn: [sư Vạn Hạnh] "gây ảnh hưởng, tạo tiền
đề chuẩn bị cho con đường ra làm quan sau này của Lý Công Uẩn" và
"dọn đường dư luận để đưa Lý Công Uẩn lên ngôi một cách an
toàn khi gặp dịp" (sic)…có nghĩa là theo PDK, Lý Công Uẩn chẳng có
tài cán gì hết, và chẳng phải là một vị vua tài ba lỗi lạc anh minh,
"có mưu lược của bậc đế vương" (*) như tất cả các quốc sử
đã đánh giá, mà chỉ là "con cờ" của sư Vạn Hạnh. Vậy khi Lý
Công Uẩn lên ngôi, "trăm quan đều lạy rạp dưới sân, trong ngoài đều
hô vạn tuế, vang dậy cả trong triều" cũng không phải là họ sáng suốt
đồng lòng biết chọn một người có tài kinh lược, đủ sức gánh vác
đất nước thay thế Lê Ngọa Triều bạo ngược, mà cũng chỉ vì họ bị
sư Vạn Hạnh dàn cảnh hay sao ? Và không lẽ những đánh giá của các nhà
sử học cổ kim, của giới sử học nước ta ngày nay, về Lý Công Uẩn chỉ
làmột sự bịa đặt; đồng thới những người chủ trương, tổ chức sự
kiện trọng đại kỷ niệm 1000 Thăng Long – Hà Nội, mà vua Lý thái Tổ
là người đã khai sinh ra nó, là thiếu sự hiểu biết sao ? PDK muốn nói
gì, hẳn qua đây đã bộc lộ rõ. Để cho những người như thế được
phát ngôn trên một tạp chí Thế giới mới, vô hình trung đã tiếp tay cho
kẻ có tâm thuật bất chính.
Trong đoạn cuối, nhằm củng cố cho ý đồ của mình, PDK
đã tỏ ra hết sức nông cạn khi kết luận việc Vạn Hạnh nuôi dạy và
ủng hộ Lý Công Uẩn lên ngôi, rằng: "Nếu không phải là con đẻ của
mình thì hiếm có ai tận tâm, tận lực như thế !" Đi62u này thật hợp
với lối suy diễn theo kiểu đem cái thấy chủ quan của mình để xét
thiên hạ như PDK. Tuy nhiên, lối nhìn thấp kém và hẹp hòi ấy không được
và không thể đem ra nhìn lại lịch sử cũng như để đánh giá các danh
nhân của dân tộc, mà ở đây là nhà chính trị Lý Công Uẩn và nhà giáo
dục Vạn Hạnh. Với cách suy diển hồ đồ như thế, thôi thì không kể
chuyện xa xưa, mà chỉ nói những gương hy sinh vì đại nghĩa của các danh
nhân gần đây, đặc biệt là trong lịch sử cách mạng thời cận-hiện đại
của nước ta mà nếu chịu khó đọc sách giáo khoa lịch sử ở cấp phổ
thông trung học cũng nêu được vài tên tuổi. Nói như PDK thì thử hỏi
lòng yêu nước của nhân dân ta được nhìn nhận như thế nào ? Tình đồng
chí được suy diễn ra sao ? bao nhiêu bà mẹ, những chiến sĩ vong thân, bảo
bọc cho nhau, vì sự nghiệp chung là giải phóng dân tộc, thống nhất đất
nước được đánh giá là gì ? Hể nếu không phải là quan hệ máu mủ
thì không tận tâm, tận lực với nhau sao ?
Trong nghiên cứu, mọi sự hoài nghi đều có thể đặc ra,
nhưng không được đem ý kiến chủ quan để gán ghép hay kết luận. Đối
với lịch sử thì điều đo lại càng hết sức thận trọng, không được
phép tùy tiện nhận định hay đánh giá khi chưa có đủ chứng cứ xác đáng.
Nếu giả thuyết Lý Công Uẩn là con ruột của Vạn Hạnh thì điều cần
phải làm sáng tỏ bằng các dữ liệu lịch sử. Và giả sử sự thật như
vậy thì thiết nghĩ đó là điều tự hào và vinh dự cho người đã sinh
ra và giáo dục nên một nhân vật ưu tú của dân tộc như vua Lý Công Uẩn.
Nhưng dẫu muốn thế cũng không thể, vì đó là vấn đề không có căn cứ.
Nó càng phi lý hơn nữa, nếu xét một mặt, khi đã ở vị trí Thiên tử
đứng đầu thiên hạ, tại sao Lý Thái Tổ không nhận Vạn Hạnh là cha đẻ
của mình, lại truy phong cho cha và mẹ (đã mất) như chính sử chép rỏ
ràng, nhà vua "u mê" đến nỗi nhận kẻ dưng làm cha mẹ rồi truy
phong và tôn thờ sao ? Mặc khác, Lý Công Uẩn không phải là người con duy
nhất trong gia đình, mà vua còn có anh, em và chú. Tên và tước của những
người này được ghi trong quốc sử, chứ không phải chỉ được nhắc
trong truyền thuyết/giai thoại lẻ tẻ đâu đó. Không biết PDK đã nghĩ
như thế nào, hay là ông không chịu đọc, chứ một người bình thường
khi đọc những chi tiết đó thì không thể hạ bút "phán" như thế.
Chỉ mới cứ theo các chi tiết trên đã đủ thấy sự tùy
tiện, nếu không nói là vì một ý đồ khác của bài viết Chuyện cây
gạo làng Dương Lôi, Sư Vạn Hạnh va vua Lý Công Uẩn. Bởi lịch sử
không phải là chuyện đã qua đem ra suy diễn tùy tiện, mà là "bản
lý lịch" của một dân tộc, cái gì có thì nói có, cái gì không có căn
cứ thì không được phép suy diễn bừa theo ý chủ quan của mình. Và xét
xưa nay, các nhà sữ học tiền bối, dù cảm tình hay không vẫn dành những
lời hết sức thận trọng khi nói về vị vua mở đầu triều lý và vai
trò các vị thầy của vua là Lý Khánh Văn, đăc biệt là sư Vạn Hạnh.
4. Mấy lời cuối
Lối viết kiểu PDK thật không đáng để xét bàn, nếu nó
được nói vu vơ đâu đó. Nhưng thật đáng buồn là nó lại được đăng
trên chuyên mục lịch sử của tạp chí của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Bạn
đọc, nhất là các em học sinh-sinh viên sẽ nghĩ như thế nào về người
đã khai sinh Thăng Long, thủ đô Hà Nội ngày nay, nếu không nói là gieo một
sự nghi ngờ không đáng có về cái nghĩ xa trong rộng của một nhà văn hóa-chính
trị Lý Công Uẩn, đặc biệt là về nhân cách lớn của người Thầy đã
tạo nên môt nhà lãnh đạo xuất chúng như thế là Sư Vạn Hạnh, đồng
thời tỏ ra sự coi thường lịch sử.
Qua một vài điểm mà chúng tôi đã sơ bộ cũng đũ thấy
rằng, bài chuyện cây gạo làng Dương Lôi, sư Vạn Hạnh và Lý Công Uẩn
của PDK trên tạp chí Thế Giới Mới là một bài viết theo lối
suy diễn hết sức tùy tiện có ý xuyên tạc lịch sử, phi khoa học và phản
giáo dục. Đấy cũng chỉ mới là một trong những điều lệch lạc của một
bài viết ngắn với nhiều sai lầm, thiếu chính xác; đồng thời cũng chỉ
là một ví dụ về sự lệch lạc trong số các vấn đề lịch sử, chẳng
hạn vấn đề Ngọc Phả thời Hùng Vương…,mà tạp chí này đã từng
"nhìn lại".
Lịch sử là một khoa học, nó luôn đòi hỏi sự trung thực
và tính khách quan. Viết sử không phải để tô hông hay bôi đen các sự
kiện theo tình cảm cá nhân hay vụ lợi. Người viết muốn đi bất kỳ một
kết luận gì thuộc về lịch sử đều phải có những căn cứ xác đáng,
mà không được phép tùy tiện muốn suy diễn theo ý chủ quan và xuyên tạc
theo óc tưởng tượng hẹp hòi và thấp kém của mình. Bởi lẽ lịch sử
không là quá khứ đã qua, gợi lại đễ luận bàn chơi, mà là chính trị
của quá khứ, nói như Phạm Công Trứ trongĐVSKTT, nhắc lại lịch sử
"ngỏ hầu bổ sung cho trị đạo, giúp ích cho phong hoá" (11). Và thật
đáng lo ngại là nhiện nay vấn đề này thực hiện không được cân nhắc
cho lắm trong khi nhà nước đang có chử trương xây dựng một nền giáo dục
tìm về cội nguồn dân tộc, mà những gì đã nêu chỉ là một thí dụ.
Chú Thích
- Số 378, ra ngày thứ hai, 20.3.2000.
- Nguyên bản chép "Thúc bá" (Sư tại Lục Tổ tự tiên tri chi vị
thúc bá nhị vương viết…), chữ này có nghĩa là anh em và còn có nghĩa
thông thường là chú bác.
- Bàn Nxb Khoa hoc xã hội, HN, 1998.
- Nay thuộc xã Tương Giang, Huyện Tiên Sơn, tỉnh Bắc Ninh.
- Nay là đất huyện Tiên Sơn, tỉnh Bắc Ninh.
- Viện khoa học xã hội Việt Nam, Đại việt sữ ký toàn thư, tập 1, Nxb.
Khoa học xã hội, HN, 1998, quyển II trang 240.
- Viện sử học, Nhà sử học Trần Văn Giáp, Nxb. Khoa học xã hội, HN
1996, trang 124. Về năm mất cua sư Vạn Hạnh theo Trần Văn Giáp (1018) thực
chất là một sự sửa không chính xác nếu so với sự chép thống nhất
và rõ ràng của ĐVSKTT và Đại việt sử lược.
- Có truyền thuyết rằng, thân sinh của Lý Công Uẩn vốn nhà nghèo đi làm
ruộng thuê ở chùa Tiên Sơn, phải lòng một thiếu nử rồi làm nàng có
thai. Nhà sư thấy thế bèn đuổi đi nơi khác. Hai vợ chồng dắt nhau đi,
nhân người chồng vì khát nước đến một cái giếng để uống chẳng
may xẩy chân mà chết. Người vợ bất hạnh bơ vơ đến xin trú chân ở
chùa Ứng tâm. Vị sư trụ trì đêm trước nằm mộng thấy Long thần báo
sắp có Hoàng đế đến chùa. Vài tháng sau người đàn bà ấy sinh một
bé trai với nhiều hiện tượng lạ. Mẹ chú bé chết sau khi sinh con và
chú bé được chùa nuôi dưỡng. Khi tuổi lên 8-9 chú được vị sư nuôi nấng
mang đến gởi cho sư Vạn Hạnh ở chùa Tiên Sơn dạy dỗ… (xem Quỳnh Cư
Đỗ Đức Hùng, Các triều đại Việt Nam, Nxb. Thanh Niên, HN, 1999, trang
79-80); Thiên Nam ngữ lục kể rằng, người đã bước qua mình và sau đó
người đàn bà họ Phạm là một nhà sư già…
- PDK tỏ ra có kiến thức bằng lối "sinh chữ": ông dùng "khất
thực" nhưng bộc lộ sự không hiểu biết tối thiểu về ngữ nghĩa của
nó khi chua "xin ăn" sau đó.
- Theo Lê Mạnh Thát. Chân Nguyên Thiền sư toàn tập, tập IV, Tu thư Đại học
Vạn Hạnh, 1983.
- Sđd, tập I, tr. 98.
- ĐVSKTT, tập I, tr 98.