- GIÁO DỤC PHẬT GIÁO ĐỐI DIỆN NHỮNG VẤN
ĐỀ HIỆN ĐẠI
- Minh Chi
DÀN BÀI VÀ NỘI DUNG CHÍNH
I. Khoảng cách giữa Đạo Phật lý thuyết và Đạo
Phật trong thực tế.
II. Đổi mới hình thức và phương pháp giáo dục.
a/ Thân giáo là quan trọng hàng đầu.
b/ Mở rộng đội ngũ giáo dục
c/ Dùng rộng rãi tiếng Việt
III. Nội dung giáo dục hướng nội, coi trọng môn tâm
lý học Duy Thức.
IV.Giáo dục tinh thần nghiên cứu khoa học-đề cao vai
trò của lý trí. Chú ý môn lô gíc Nhân minh học. Các vấn đề
thần tiên, ma quỷ và quyền năng thần thông.
Kết luận: Đạo Phật đề cao niềm tin-nhưng trước hết là niềm
tin ở con người, có thể tự mình giác ngộ và giải thoát theo con
đường Phật vạch ra.
I. Khoảng cách lớn giữa Đạo
Phật lý thuyết và Đạo Phật trong thực tế
Bất cứ người nào có nghiên cứu Phật học, có
kiến thức về giáo lý Đạo Phật như được ghi trong ba tạng kinh
điển, đều thừa nhận đang có một khoảng cách lớn, phân biệt
Đạo Phật trong kinh điển –mà tôi gọi là Đạo Phật lý thuyết
–với Đạo Phật ở ngoài đời, trong cuộc sống thực tế.
Đạo Phật lý thuyết là Đạo Phật lý tưởng. Quãng
cách giữa lý tưởng và thực tế là chuyện tất nhiên và tất
yếu. Bởi lẽ, nếu k có quãng cách đó giữa Đạo Phật lý tưởng
và Đạo Phật thực tế, thì mọi người chúng ta đều thành Phật
cả rồi, và cõi đất nào đã là cõi Phật rồi.
Vì vậy, khi suy nghĩ và nói tới quãng cách đó qua
các sự kiện thực tế, tôi k có mục đích gì khác là tự nhắc
nhủ mình và nhắc nhủ mọi người luôn luôn có ý thức về quãng
cách đó và phấn đấu hết sức mình để thu hẹp quãng cách đó.
Chính với tinh thần và thái độ như vậy mà tôi xin
có một vài suy nghĩ về một sự đổi mới phương pháp, hình thức
và nội dung của giáo dục Phật giáo trong thời đại hiện nay.
II. Đổi mới về hình thức
và phương pháp giáo dục Phật giáo
a/ Trong giáo dục Phật giáo, thân giáo là quan trọng
hàng đầu.
Điều này, ai cũng biết cho nên không cần nói
nhiều. Cái khó là chúng ta không làm, không muốn làm hay là không
làm được.
Tôi cho rằng, một trong những nguyên nhân khiến cho
Đạo không truyền bá được vào đời, khiến cho giáo dục Phật
giáo có hiệu quả hạn chế là vì chúng ta coi nhẹ thân giáo, tức
là những người làm chức năng giáo dục Phật giáo, phải thực
hành hằng ngày, hằng giây phút những giá trị cao cả của đạo
Phật trong cuộc sống của mình.
b/ Mở rộng đội ngũ giáo dục:
Cho đến nay, chúng ta thường hạn chế số người làm
chức năng giáo dục trong Tăng sĩ, và giờ giáo dục Phật giáo trong
các buổi thuyết pháp hay là lên lớp ở các trường Phật học cơ
bản và cao cấp. Một quan điểm hẹp hòi như vậy làm giảm sút hiệu
quả của giáo dục Phật giáo rất nhiều. Tất cả là những người
không kể là xuất gia hay tại gia, một khi đã tin vào chân lý của
những giá trị triết lý đạo đức của đạo Phật và sống theo
đúng những giá trị đó, đều mặc nhiên trở thành những nhà
giáo dục Phật giáo, bằng thân giáo, bằng mọi hành vi và lời nói
của mình. Mọi người hãy có ý thức đầy đủ về điều này, và
không nên nghe những người nói rằng truyền giáo, giáo dục thì
phải nói cho hùng hồn, điệu bộ cho oai vệ. Suy nghĩ như vậy sẽ lầm
to, và rất có hại cho sự nghiệp truyền bá của đạo Phật.
Thành Thái Tông, một ông vua Phật tử đời Trần,
viết cuốn Khóa Hư Lục rằng:
"Mạc vấn đại ẩn tiểu ẩn, hưu xuất gia tại
gia, bất câu Tăng tục, chỉ yếu biện tâm, bản vô nam nữ, hà tu
trước tướng?"
Dịch: "Không phân biệt là sống giữa đời
hay sống ẩn dậy trong rừng, không phân biệt tại gia hay xuất gia,
Tăng hay tục, chỉ cốt biện tâm. Vốn không nam nữ, sao lại còn chấp
tướng?"
Có thể nói đạo lý bình đẳng của Phật không có
phân biệt đối đãi xuất gia và tại gia, nam và nữ, già và trẻ.
Tất cả mọi người đều sẵn có mầm giác ngộ ở trong mình, tức
Phật tánh cho nên đều có thể thành Phật. Đạo lý bình đẳng này
thấy rõ trong một số kinh Đại thừa như Kinh Duy Ma Cật, Kinh Thắng Man
đã được dịch ra tiếng Việt. Duy Ma Cật là một trưởng lão có gia
đình, nhưng trình độ giác ngộ của ông ngang hàng với Bồ tát Văn
Thù. Phu nhân Thắng Man, trong kinh Thắng Man, cũng có một vị trí cao
tương tự. Trong kinh Pháp Hoa ở chương 26, một Long Nữ mới 8 tuổi,
nhờ nghe Ngài Văn Thù thuyết pháp mà trở thành đại Bồ tát, và
trong nháy mắt, dùng phép thần thông biến ngay thành nam giới rồi
thành Phật. Những truyện như vậy có thể không được Phật giáo
Theravada (Nam tông) chấp nhận, nhưng đứng về tinh thần mà nói, chúng
nói lên được truyền thống bình đẳng và phá chấp của đạo
Phật, và truyền thống này có ngay từ thời đức Phật còn tại
thế.
Phật giáo Việt Nam từng có ni sư Diệu Nhân đời Lý
là một Thiền sư nổi tiếng thuộc dòng Thiền Tỳ Ni Đa Lưu Chi, có
Trần Thái Tông và Tuệ Trung đều là những cư sĩ và là nhà Phật
học xuất sắc đời Trần. Học trò của hai vị này gồm cả Tăng sĩ
và cư sĩ. Một học trò xuất sắc của Tuệ Trung chính là Trần Nhân
Tông, là Tổ thứ nhất của phái Thiền Trúc Lâm đời Trần. Một
học trò thứ hai của Tuệ Trung là Pháp Loa, là vị Tổ thứ hai của
phái Thiền Trúc Lâm và là người đứng ra san định bản thảo Tuệ
Trung Thượng Sĩ Ngữ Lục, đã được cư sĩ Trúc Thiên dịch ra Việt
văn. Trong thời hiện đại, chúng ta có cư sĩ Tâm Minh Lê Đình Thám,
là một nhà Phật học lớn, nhiều Tăng sĩ vốn là học trò của
ông, nay giữ nhiều vị trí chủ chốt trong Giáo hội Phật giáo Việt
Nam.
Ở nước Phật giáo nào cũng vậy, cư sĩ bao giờ
cũng chiếm số đông, họ lại là người có kiến thức thế tục
khá rộng, nếu họ có thêm kiến thức nội điển nữa thì họ sẽ
trở thành những nhà giáo dục Phật giáo, những nhà truyền giáo
rất tốt, rất có hiệu quả. Tăng sĩ vốn số lượng ít hơn, tất
nhiên cũng làm chức năng giáo dục và truyền giáo, nhưng trước
hết họ là những người duy trì kỷ cương xuất thế của đạo, và
điều này cũng rất là quan trọng trong cuộc sống văn minh vật chất
và thế tục hiện nay. Nói tóm lại, phải thu hút rộng rãi từng
lớp cư sĩ vào đội ngũ giáo dục và truyền giáo của đạo Phật.
Đó là một trong những biện pháp chủ chốt để rút ngắn lại
quãng cách giữa đạo Phật lý thuyết và đạo Phật trong thực tế,
trong đời sống.
c/ Dùng rộng rãi tiếng dân tộc tức là tiếng Việt
trong công tác giáo dục và truyền giáo. Bớt dùng chữ Hán, nhất
là đối với các kinh nhật tụng. Các bản Việt dịch của đại tạng
kinh Việt Nam phải được nhuận văn thế nào cho đông đảo Phật tử
đọc mà hiểu được, và áp dụng được nội dung vào đời sống
hằng ngày, vấn đề này quá rõ, cho nên tôi không nói nhiều.
Về nội dung giáo dục, phải rất chú
trọng môn tâm lý học Phật giáo, tức là môn Duy Thức học. Cho
nên đến nay, ở các nước phát triển của phương Tây, người ta
chú trọng nghiên cứu thế giới bên ngoài, hơn là nội tâm con
người. Nói thế giới bên ngoài, bao gồm cả xã hội và thiên
nhiên. Do đó mà các ngành khoa học tự nhiên ở phương Tây rất
phát triển, tạo ra nhiều thành tựu thần kỳ trong lĩnh vực khoa học
kỹ thuật và công nghệ, dẫn tới một sự tăng trưởng vũ bão
của lực lượng sản xuất. Thành công đó của khoa học kỹ thuật
phương Tây không thể phủ nhận được. Thế nhưng, trong các ngành
khoa học xã hội thì chỉ có ngành xã hội học (sociology) là phát
triển tương đối. Ngay Mác, khi dẫn chứng một điểm trong luận cương
của Phơ Bách cũng khẳng định con người là tổng hoà các mối quan
hệ xã hội. Nhưng trên thực tế, theo quan điểm của triết học và
tôn giáo phương Đông, đặc biệt là Phật giáo, thì nội tâm con
người là cả một thế giới mênh mông, sâu thẳm, mà mãi tới
thế kỷ XX Sigmund Freud mới sơ bộ phát hiện ra, và trên cơ sở đó
xây dựng môn phân tâm học nổi tiếng của ông.
Chúng ta biết là để trình bày môn phân bâm học,
là môn học rất mới mẻ đối với người phương Tây, Freud đã
phải sáng tạo ra cả một pho ngữ vựng phân tâm học, ới những
danh từ, động từ và hình dung từ rất lạ tai... Thế nhưng môn tâm
lý học Phật giáo, cụ thể là môn Duy Thức học Phật giáo so với
môn phân tâm học của Freud, đã phân tích nội tâm của con người
sâu sắc và chi tiết hơn nhiều, khiến cho những học trò danh tiếng
của Freud như Fromm, Jung đã theo nghiên cứu Phật học và trở thành
môn đệ của Thiền sư Nhật Bản Suzuki (xem Thiền và phân tâm
học–các bản Anh và Việt văn).
Vì coi thường đời sống nội tâm, không chịu nghiên
cứu cho nên, ở các nước công nghiệp rất phát triển của phương
Tây, con người có thể có rất nhiều tiền, và đầy đủ mọi tiện
nghi của đời sống vật chất nhưng lại thiếu sự bình tĩnh nội tâm
cho nên cũng không có hạnh phúc. Một người Mỹ là nhà báo nói:
"Về vật lý học, chúng ta đang ở thời đại nguyên tử, về
mặt tâm lý học, chúng ta đang ở thời đại đồ đá." Một
hình ảnh khacsa, có sức gợi cảm mạnh hơn, là hình ảnh của một con
người, một chân thì buộc vào một chiếc máy bay phản lực, còn
chân kia thì buộc vào một chiếc xe bò kéo!
Sự mất thăng băng giữa tâm lý học (hết sức lạc
hậu) và các môn khoa học tự nhiên, đặc biệt là vật lý học
(hết sức phát triển) giữa nội tâm tán loạn, hôn mê vì dục
vọng va ngoại cảnh đầy cám dỗ, kích thích và diễn biến cực kỳ
nhanh chóng (thời đại hiện nay là thời đại của tốc độ) là
nguyên nhân của bao nhiêu tai nạn khủng khiếp, bao nhiêu hiện tượng
bạo lực, bạo hành, khủng bố thật không sao hiểu được, đang diễn
ra hiện nay, có thể nói là hằng ngày. Những chuyện giết người
hàng loạt một cách dã man, không phải chỉ xảy ra ở những nước
lạc hậu, kém văn hóa như ở Campuchia thời Pôn pốt, ở Ruanda và
Burundi tại Phi Châu hiện nay mà ngay ở trung tâm Châu Âu, ở nước
Nam tư cũ, ở Nga tại Tchesnia, ở Mỹ (Okalahoma) và ở Nhật trong các
vụ đầu độc dưới tàu điện ngầm. Nghĩa là những nước rất
văn minh. Phải chăng nên gọi họ là những nước văn minh dã man!
Đúng như Einstein dự đoán, nhân loại là con người
điên. Khoa hoc kỹ thuật trao cho người điên đó cái búa, và bây
giờ, người điên đó đang dùng cái búa đập phá lung tung.
Duy Thức và Trung Quán là hai đỉnh cao của Phật giáo
Đại thừa. Hai môn học này bổ xung cho nhau, thay vì mâu thuẫn và
chống đối với nhau như một vài người lầm tưởng. Nếu môn học
Trung Quán chú ý nhiều tới sự phân tích lô gíc và tư duy biện
chứng, do đó rất thích hợp với các phương pháp khoa học hiện
đại, thì môn Duy thức học lại chú trọng phân tích nội tâm, kết
hợp với tu tập thiền định. Không phải không có lý do mà tông Duy
Thức còn mang tên Du Già tông. Du Già hay Yoga là một tên gọi khác
của Thiền định, nhưng ý nghĩa của nó có phần rộng hơn.
Giảng môn Duy Thức học mà không biết kết hợp với
tu tập Thiền định thì sẽ biến thành môn học có tính kinh viện và
sách vở. Chính trong những giời phút ngồi thiền và thực hành
thiền quán hay nội quán, mà hành giả quán thấy mọi sự kiện
ngoại cảnh và nội tâm một cách minh bạch rõ ràng, đúng như chúng
tồn tại.
VI. Giáo dục về tinh thần và phương pháp
nghiên cứu khoa học, đề cao tính lý trí trong giáo dục Phật giáo,
chống mọi hình thức giáo điều, cũng như mê tín và cuồng tín
Thời đại hiện nay là thời đại của khoa học và
dân chủ. Phương pháp giáo dục Phật giáo, nếu đi ngược lại hai
tinh thần khoa học và dân chủ, nhất định sẽ kém hiệu quả, thậm
chí đem lại hậu quả ngược với ý muốn dự định của chúng ta.
Nghĩa là tuyên truyền đạo Phật mà trở lại phản tuyên truyền
đạo Phật, biến đạo Phật thành một trò cười cho số đông.
Gần đây, có người thường nhấn mạnh tính phi lý,
tính trái thường của những câu Thiền. Đúng là có một số câu
Thiền hay la có những hành vi của một số Thiền sư là khó hiểu,
thậm chí không hiểu được, đại loại như câu của phái Thiền Lâm
Tế: "Gặp Phật giết Phật, gặp Tổ giết Tổ" v.v... Tôi
không dám phê bình những câu, những lời thiền như vậy, mà tôi
tin là chỉ có giá trị giáo dục nhất định, trong những trường hợp
cá biệt nhất định giữa Thiền sư và thiền sinh, giữa thầy và
trò. Những câu kiểu như vậy không có một giá trị giáo dục phổ
biến.
Đạo Phật khác với các tôn giáo thần khải, không
bao giờ phủ định lý trí như là chuẩn mức đáng tin cậy của chân
lý. Con người là một động vật có lý trí. Tất nhiên, con người
còn có tình cảm và ý chí. Nhưng ở nơi con người, tình cảm và ý
chí phải được soi sáng và hướng dẫn bởi lý trí. Với lý trí,
con người phải học lập luận một cách lô gíc chặt chẽ, sử sụng
thông thạo các thao tác như suy lý, diễn dịch và quy nạp. Do đó,
môn lô gíc học phải được đưa vào dạy ở các trường Phật
học cơ bản và cao cấp. Đó là điều hiện nay chúng ta chưa làm,
thậm chí ngay cả đối với trường Phật học cao cấp, chứ đừng
nói gì ở các trường Phật học cơ bản. Khi nói và viết, khi suy
tư, con người phải biết lập luận một cách lô gíc chặt chẽ, nghĩa
là có lý có lẽ, chứ không thể suy nghĩ lung tung, viết và nói lung
tung, thậm chí cả trong khi giảng dạy.
Nhà Bác học Einstein nói: "Tôn giáo mà không
có khoa học sẽ là tôn giáo mù, khoa học mà không có tôn giáo
thì sẽ là khoa học què".
Khi Einstein nói tôn giáo mà không có khoa học là tôn
giáo mù, theo tôi là Einstein muốn nói tôn giáo không phải chỉ là
lĩnh vực của đức tin thuần tuý, yêu cầu không được bàn cãi,
suy tư, hoài nghi. Tuyệt đối không phải như vậy. Chính kiểu lập luận
như vậy biến tín đồ thành một đám người mù, nhắm mắt làm theo
chỉ thị của những người tự xưng là đạo sư, hay là vô thượng
sư của họ, nhưng trên thực tế, đôi khi chỉ là những phần tử cơ
hội, có thể không từ một tội ác nào mà không làm, như đạo sư
của Giáo pháp Aum ở Nhật, đã cho đầu độc hàng loạt người vô
tội, hay là như một số giáo phái ở Mỹ, tổ chức những vụ tự
sát tập thể...
Đạo Phật ngay từ đầu đề cao vai trò của trí tuệ
thay vì niềm tin mù quáng. Phật từng nói tiếp thu giáo pháp của
Phật mà không hiểu cũng không khác gì một cái thìa đựng mật,
nhưng không thể biết mùi vị của mật là gì. Phật lại nói "chớ
có tiếp thu giáo pháp của Ta chỉ vì kính nể Ta, trái lại hãy thử
thách nó như là lửa thử vàng vậy."
Đạo Phật không bao giờ có những lời tuyên bố vô
lý như vậy: "Điều này có thể tin được vì rằng quá ư vô
lý, điều này là đúng vì không có khả năng xảy ra."
Những điều đó, Lô gíc học Phật giáo tức Nhân minh học gọi là
thế gian tương vi. Đạo Phật khuyến khích mọi người hãy lập luận
một cách lô gíc, dựa trên những sự kiện thực tế của cuộc
sống hằng ngày. Một lần, Phật nói với một người Bà-la-môn:
"Có những người Bà-la-môn và Sa môn nói rằng ngày là
đêm và đêm là ngày. Nhưng Ta, này Bà-la-môn, Ta nói đêm là
đêm và ngày là ngày."
Phải chăng, nói như vậy, Phật muốn khuyên chúng ta
không hứng thú gì với những câu nói trái thường của Thiền
tông hiện nay.
Hiện nay, có một số ít người, kể cả một số trí
thức,thích kể những chuyện lạ về cõi âm, và cũng thích bàn về
những quyền năng siêu nhiên, như bay trên không, đi trên nước,
một thân biến thành nhiều thân, hô phong hoán vũ, sai khiến quỷ
thần.
Trong phương pháp giáo dục Phật giáo, chúng ta xử lý
những vấn đề đó như thế nào?
Trước hết, đạo Phật thừa nhận có nhiều cõi sống
khác nhau với cõi người. Có những cõi sống cao cấp hơn cõi
người, mà sách Phật thường gọi chung là Chư Thiên. Có những
cõi Trời ở xa, thậm chí rất xa cõi người trên trái đất này,
nhưng cũng có những cõi Trời ở tương đối gần. Lại có những
cõi sống thấp hơn cõi người, như cõi sống của loài vật, cõi
quỷ đói và cõi địa ngục. Đạo Phật cũng thừa nhận, con người
sau khi chết, mang một cái thân tam thời gọi thân trung ấm, làm bằng
loại vật chất tế nhị, cho nên mắt người không thấy được. Các
thân trung ấm sống tối đa 49 ngày, rồi theo nghiệp mà tái sanh hoặc
trở lại làm người hay la qua một cõi sống khác hoặc thấp hơn
hoặc cao hơn cõi người. Đó là một mặt của vấn đề. Tức là
đạo Phật thừa nhận có những chúng sanh khác với con người,
những cõi sống khác với cõi người. Còn gọi họ, và cõi sống
của họ bằng tên gọi gì thì chỉ là vấn đề quy ước mà thôi.
Nhưng một số vấn đề khác mà đạo Phật rất nhấn
mạnh, chúng sanh ở các cõi sống khác nhau, do nghiệp khác nhau, giác
quan khác nhau cho nên cũng không có quan hệ trực tiếp với nhau gì
(trong các cõi sống khác, có lẽ chỉ có loài vật (animal) là có quan
hệ trực tiếp với cõi người hơn cả). Phúc hay hoạ đến cho con
người là do con người tạo nghiệp tương xứng, chứ không phải do
quỷ thần. Cho nên, điều người phải làm, không phải là cúng bái
quỷ thần để được ban phước hay tránh họa. Họa hay phước đều
do người chứ không phải do quỷ thần. Nếu chúng ta hằng ngày làm
điều thiện, nói thiện, nghĩ thiện, nghĩa là thường xuyên làm việc
thiện thì chính quỷ thần cũng kính nể ta, bảo vệ ta. Còn nếu chúng
ta hằng ngày làm ác, nói ác, nghĩ ác, thì chúng ta sẽ mang họa,
không chóng thì chầy, không có quỷ thần nào cứu vớt chúng ta
được. Đó là thuyết nghiệp của đạo Phật, một thuyết rất khoa
học và công bằng.
Theo tinh thần của đạo Phật, thì không những quỷ
thần không thể can thiệp vào quy luật nghiệp báo, mà các con người
đối đãi với nhau cũng vậy. Người thiện thật sự sống thiện, nay
cũng như xưa thì người ác muốn hại cũng không làm gì được.
Người ác, muốn hại người thiện cũng như thằng ngu ngửa mặt lên
trời mà phun nước bọt, hay là đi ngược gió mà tung bụi...
người thiện sống giữa đời ác độc, cũng như một bàn tay không
thương tích nhúng vào một bát thuốc độc, không có quan hệ gì hết.
Còn về vấn đề thần thông và quyền năng siêu
nhiên, đạo Phật cho rằng đó là sản phẩm phụ của công phu thiền
định, là một cái gì tự nhiên đến với người tu tập thiền
định, trong đạo Phật cũng như ở các đạo khác. Thế nhưng, trong
các loại thần thông, thì loại thần thông mà Phật đề cao nhất là
"Giáo hóa thần thông", hay là nếu nói theo từ ngữ
thông thường là "giáo dục thần thông". Phật nói đó
mới là thần thông thật sự, biến con người ác thành con người
thiện, con người ngu thành người có trí, người dữ thành người
hiền...Còn các loại thần thông khác như bay trên không, đi trên
nước, chui xuống đất, ... đức Phật đều xem như những trò ảo
thuật mà đức Phật khuyên học trò mình không nên làm.
Đạo Phật là đạo của trí tuệ, của tình thương rộng
lớn. Đạo Phật đem lại cho mọi người nhiệt tình sống cuộc sống
đạo đức, sống cuộc sống tâm linh cao cả, cuộc sống trong sáng,
thanh tịnh, đầy lòng bao dung...Đạo Phật cũng như bản thân được
Phật luôn khuyên mọi người hãy tin ở sức mình, hãy tin ở mình,
hãy tự thắp đuốc lên mà đi... "Chớ có vội tin vì đó là
truyền thống do nhiều thế hệ để lại, chớ tin vì đó là tin đồn,
được nhiều người nói tới, chớ có tin vì đó là điều đã
viết thành sách bởi một nhà hiền triết cổ xưa, chớ có tin vì
đó là điều anh thích thú, cho là tân kỳ, và nghĩ rằng đó phải
là do Thần hay một nhân vật kỳ diệu truyền đạt lại. Chỉ sau khi quan
sát và phân tích, thấy rằng đó là điều hợp với lý trí, đem
lại sự tốt lành, có lợi cho bản thân anh và cho mọi người, thì
hãy chấp nhận điều đó và sống theo điều đó" (Tăng Chi I.
Kinh Kalama–Các vị ở Kesaputta)
Đó quả là một lời dạy đầy minh triết. Nếu tất
cả mọi người đều vâng theo lời dạy minh triết đó, sống tỉnh
táo, luôn luôn quan sát và phân tích, dựa vững vàng vào các dữ
kiện thực tế của đời sống, kể cả đời sống nội tâm, thì lịch
sử nhân loại kể cả quá khư và hiện tại, sẽ giảm bớt bao nhiêu
tội ác, tang tóc và đau thương, bao nhiêu máu bớt chảy, bao nhiên
nước mắt đỡ tuôn rơi, bao nhiêu quả tim đỡ tan nát...
Có người nói đạo Phật là tôn giáo của niềm tin
nhưng không phải là niềm tin ở Thượng Đế mà là niềm tin ở con
người, ở lý trí của con người biết phán xét phải trái, ở
trái tim của con người biết yêu thương đồng loại, ở ý chí của
con người vươn tới cái tối thiện.
Đạo Phật là như vậy, và toàn bộ giáo dục Phật
giáo trong thời đại hiện đại phải đổi mới như vậy, nhằm mục
đích như vậy, theo hướng như vậy. Đó sẽ là đạo Phật của tương
lai, của thế kỷ 21.
Xin cảm ơi quý vị!