- Lá thư thầy (9)
- Sư Viên Minh
Ngày … tháng …năm……
Con thương mến,
Con đã trình bày khá rõ trình độ học Phật của con, có
như thế thầy mới dễ hướng dẫn con hơn.
Lúc đầu ai cũng thế, tinh Phật một cách sai lạc, nhưng càng
theo, càng hiểu rõ Phật hơn và dần dần điều chỉnh những quan niệm sai
lầm của mình.
Từ nhỏ con đã hiểu đạo Phật là ăn chay, thắp hương
niệm Phật, khấn vái cầu xin, sám hối v.v… để được ban phước và
xá tội.
Tín ngưỡng ấy mất dần tính chất thần quyền và chuyển
thành những lý tưởng siêu nhiên theo lối siêu hình học. Rồi tính siêu
hình cũng mất dần để nhường chỗ cho khuynh hướng triết học mà ở đây
vai trò trọng yếu là luận lý. Sau đó luận lý phải nhường bước cho đời
sống xã hội thực tế hơn và từ đó tính đạo đức xuất hiện.
Khi Đạo Phật được hiểu theo lối tu thân hay
đạo làm người là đã có tính đạo đức. Đạo Phật càng
được hiểu thực tiễn chừng nào, càng đúng chừng đó. Tuy nhiên thực tế
của người ngộ khác xa thực tế của kẻ mê.
Có một vị thiền sư khi ngộ đã tuyên bố : Lúc chưa tu
ông thấy núi chỉ là núi, sông chỉ là sông. Sau ông nhập đạo tu hành,
ông thấy núi không phải là núi, sông không phải là sông. Nhưng đến khi
giác ngộ, ông lại thấy núi vẫn là núi, sông vẫn là sông.
Núi là núi, sông là sông thế mà khi mê không giống ngộ.
Do vậy giá trị của Đạo Phật là ở chỗ chuyển mê khai ngộ chứ không
phải ở tín lý, siêu lý, luận lý hay đức lý… như người ta thường hiểu.
Tín lý, luận lý, siêu lý, đức lý… đều có trong đạo
Phật, nhưng đó chỉ là hình thức bề ngoài tùy theo căn cơ sai khác của
con người. Cốt tử của đạo Phật vẫn là giác ngộ.
Con thích đọc sách học làm người, lại nghiên cứu đạo
Phật để có thể có được một "bonne vie" như con nói,
vậy là con thiên về đức lý. Nhưng như thầy đã nói, đức lý là kết
quả phụ tùy của người ngộ đạo và sống đạo chứ không phải là điều
kiện tất yếu để giác ngộ giải thoát. Ví như người quán thông bệnh
và thuốc có thể do vậy mà không bệnh, nhưng không phải ai không bệnh cũng
thông hiểu bệnh và thuốc. Có khi ngược lại là khác. Cũng vậy, một
người giác ngộ chân lý của sự sống có thể vì vậy mà có đạo đức,
nhưng không phải ai có đạo đức cũng đều giác ngộ, có khi càng đạo
đức càng ngã mạn, cố chấp và quá xa để giác ngộ.
Khi người ta nói : "Une bonne vie, voilà la vraie
religion" thì ở đây religion chỉ là một tôn giáo bình thường
hiểu theo nghĩa đức lý, chứ không hiểu theo nghĩa giác ngộ như đạo Phật.
Không dùng thuật ngữ Religion để dịch Đạo Phật được. Tốt hơn dùng
thuật ngữ Buddhism để dễ phân biệt. Vì Buddhism bắt nguồn từ Phạn ngữ
Bodhi, Buddhi… có nghĩa là giác ngộ. Rama Krishna, một giáo sư người Ấn nổi
tiếng dạy Phật học tại các đại học phương Tây đã định nghĩa
"Phật giáo là con đường sống" (Buddhism is the way of
life). Định nghĩa như vậy rất đúng, nhưng dường như cũng có vẻ
nghiêng về tính đạo đức hơn là tính giác ngộ.
Vì con hiểu Đạo Phật theo nghĩa đức lý do đó không khỏi
đưa đến điều khổ tâm mà con trình bày : "Càng đọc sách hay, càng
biết nhiều điều tốt, cách sống tốt v.v… con càng thấy khổ tâm khi thấy
rằng con có nhiều tánh xấu quá. Biết điều đó là hay, là tốt mà con
không làm được cho hay cho tốt, không khắc phục được những tánh xấu
của mình, con đâm ra lo âu buồn phiền hơn". Thật là quá đúng. Mâu
thuẫn đó là điều tất nhiên. Nó không bao giờ có thể được giải quyết
trừ phi con chuyển cái nhìn đức lý của con thành cái nhìn giác ngộ. Nghĩa
là trước kia con để yếu tố đạo đức đóng vai chánh, nay con hãy để
cho yếu tố giác ngộ đóng vai chánh và đưa đạo đức xuống vai trò thứ
yếu là con có thể giải quyết được mâu thuẫn trên một cách dễ dàng
ngay.
Nếu con có đọc Nho giáo thì đạo đức thuộc về mệnh và
giác ngộ thuộc về thiên. Phải "thuận thiên lập mệnh"
mới được. Thế mà các nhà nho đã quá đề cao dưới khuôn khổ đạo đức
nên Nho giáo càng ngày càng mất hẳn tính chất giác ngộ. Cùng lý tận
tính hay cách vật trí tri là thuật ngữ của Nho giáo để chỉ sự
giác ngộ.
Để thấy ví dụ thực tế con dễ hiểu, dễ hành. Trước
kia khi giận dữ con muốn trấn áp nó bằng đức trầm tĩnh hay hỷ xả (lý
tưởng đạo đức), và con cố gắng để khắc phục, dồn nén cơn giận dữ.
Con thấy không thành công. Đó là lẽ dĩ nhiên. Một khuynh hướng nội tâm
khi đã hiện hành bị dồn nén sẽ ở trong thế ẩn ức và chờ dịp trổi
dậy qua ngỏ ngách khác nguy hiểm hơn. Càng dồn nén, càng tạo mâu thuẫn
nội tâm. Mâu thuẫn càng gia tăng càng đưa đến thần kinh căng thẳng và
suy nhược. Đó là kinh nghiệm của những người tu hành khắc kỷ theo lối
đạo đức khuôn khổ.
Trong trường hợp này làm sao con chuyển yếu tố đạo đức
qua giác ngộ ? Trước hết con hãy để qua một bên ý định khắc phục giận
dữ. Con hãy âm thầm lặng nghe con giận dữ đó xem nó phát sinh thế nào
và bình thản theo dõi nó cho đến khi lắng dịu và biến mất. Thấy được
con giận dữ từ khi nó phát sinh cho đến khi nó chấm dứt có nghĩa là tỉnh
giác trước một sự kiện nội tâm và đó chính là tự giác như Đức Phật
đã dạy. Càng lặng lẽ khách quan lắng nghe cơn giận dữ đó bao nhiêu
càng giác ngộ nó rõ ràng bấy nhiêu. Chúa dạy trong Thánh Kinh : "Ta
đến như kẻ trộm, phước thay cho kẻ nào ngày đêm tỉnh thức"
cũng là ý đó. Khi con lắng nghe sự sinh, diệt của cơn giận dữ một cách
chăm chú không xao lãng con sẽ hiểu được nó và thấy nó biến mất một
cách vô cùng mau chóng. Lúc đó mặc dù con đang giận dữ con vẫn thanh tịnh
trong hai thời : thanh tịnh lắng nghe cơn giận và thanh tịnh khi cơn giận
biến mất.
Như vậy, dù con không cố gắng dồn nén, khắc phục cơn
giận để được trầm tĩnh mà cơn giận dữ vẫn biến mất trong sự tỉnh
giác của con. Nhưng điều quan trọng không phải là nó có biến mất hay
không là con có lắng nghe được nó trọn vẹn hay không, con có giác ngộ
được hành tướng sinh diệt của cơn giận dữ hay không. Cơn giận có thể
tùy điều kiện phát sinh lại trong một dịp khác. Càng tốt, vì con có dịp
giác ngộ nó rõ hơn. Một ngày kia con làm chủ được cơn giận dữ của
con là vì con đã giác ngộ được nó hoàn toàn. Đó là lý do tại sao thầy
nói với con giác ngộ là chính, còn đạo đức chỉ là yếu tố phụ tùy.
Tất cả hành động, lời nói, ý nghĩ khác cũng vậy, hãy
giác ngộ chúng thì chúng sẽ trở nên đạo đức chứ đừng bắt chúng phải
đạo đức một cách miễn cưỡng mà tạo nên những mâu thuẫn đấu tranh
căng thẳng.
Sách dạy làm người, Nho giáo hiểu theo nghĩa luân lý khắc
kỷ, đều là những khuôn khổ đạo đức nguy hiểm khiến con người bị
nô lệ vào đạo đức giả tạo hơn là giúp con người có khả năng sáng
tạo đạo đức. Luân lý bao giờ cũng chỉ có ý nghĩa tùy thời, tùy chỗ,
tùy dân tộc tính v.v… chứ không bao giờ tuyệt đối. Chỉ có con người
giác ngộ mới đích thực có đạo đức tự mạch nguồn nội tại. Phép lịch
sử của Âu Mỹ không phải là nghi lễ của Đông phương. Rèn luyện ý
chí nghị lực theo lối Tây phương có thể là mối nguy cho đời sống tự
nhiên thanh thản của tinh thần Lão Trang. Vậy đâu là đạo làm người đích
thực. Đâu là "Une bonne vie" ?
Đạo Phật ra đời chỉ nhằm khai thị cho chúng sinh cách
hóa giải những mâu thuẫn đức lý kia bằng con đường giác ngộ. Và đó
chính là tính ưu việt của Đạo Phật giữa những tôn giáo, triết học
ở đời.
Mong con lãnh hội được những điều thầy muốn nói.
Thân ái chào con.
Thầy