- Ý NGHĨA CỦA NGHI LỄ, SỰ CÚNG DƯỜNG,
- VÀ LỄ KHAI TÂM TRONG ĐẠO PHẬT
Đức
Phật đã nhiều lần lưu ý chúng ta đến mối nguy hại của việc 'bám
víu và chấp chặt vào các quy tắc đạo đức và nghi lễ” (Pali sìlabbata-paràmàs
hay giới cấm thủ). Theo Ngài, niềm tin cho rằng con người chỉ có
thể giác ngộ và giải thoát bằng cách tuân thủ những quy luật đạo đức
và thực hành các nghi lễ là một trong bốn chấp thủ (upàdànaû),
và điều nầy sẽ tạo thêm khó khăn cho quá trình giải thoát con ngườí.
Ngài cũng xem “việc chấp chặt vào những quy tắc đạo đức và nghi lễ”
này là một trong mười trói buộc (Pali samyojana, kiết sử)
khiến người đời thường (puthujjana) trôi lăn mãi trong luân hồi
sinh tử (Samsàra, Thế giới ta bà). Thật ra, để nhấn mạnh thêm
tầm quan trọng của “thái độ phá chấp đối với các quy luật và nghi
lễ”, Ngài nói rằng chỉ khi nào tháo gỡ được sự trói buộc này cùng
với việc từ bỏ quan điểm sai lầm về một cái ngã hay linh hồn thường
hằng, bất biến (Pali sakkàya ditthii) và sự nghi hoặc về Phật pháp
(Pali vicikicchà), hành giả mới có thể thành đạt “quả Dự lưu”
(Pali sotàpatti), để từ đó bất kỳ
người đời thường nào (tăng, ni, upàsaka, ưu bà tắt hay nam cư sĩ
) đều có thể trở thành “thánh đệ tử” (ariya-puggala).
Tuy nhiên,
lời dạy này của Đức Phật không có nghĩa rằng tự bản chất, đạo đức
và tất cả loại lễ nghi là những chướng ngại trên đường giải thoát;
mà để chỉ ra rằng đạo đức và lễ nghi đó chỉ trở thành toàn thiện
khi chúng được gắn liền với sự giác ngộ hoàn toàn về bản chất thực
tại của con người và được sử dụng với ý thức rằng đây chỉ là một phương tiện đưa con người đến
bờ giác ngộ. Nhưng nếu có người chấp vào các quy tắc đạo đức và
nghi lể và cho rằng đây là con đường chắc chắn sẽ dẩn đến giải
thoát, vị ấy sẽ trở thành tùy thuộc vào chúng và cái ngã của vị ấy
sẽ được thổi phồng lên. Điều này càng ngăn chặn con đường giải
thoát của vị ấy. Quy luật nầy cũng được áp dụng cho trường hợp của
những người bám víu vào các quy tắc và lễ nghi đạo đức chỉ vì đó
là những thói quen, truyền thống, nếp sinh hoạt hằng ngày, hay ngay cả chỉ
để thoả mãn những ước vọng thẩm mỹ của riêng vị ấy.
Nếu muốn
hiểu đúng đắn vấn đề “không chấp chặt vào các quy tắc đạo đức
và nghi lễ” hay “không chấp vào giới cấm thủ”, chúng ta không nên
chú ý đến “các giới cấm” (Pali sìlabbata) mà nên để tâm đến
vấn đề “bám víu” (paràmàsa) hay “chấp thủ” (upàdàna).
Những nghi lễ thờ cúng là một phần của nếp sống cộng đồng Phật giáo
từ những ngày đầu tiên của lịch sử đạo Phật. Chẳng hạn, ngay từ
đầu nghi thức quy y Phật, Pháp, Tăng là rất quan trọng, quan trọng đến
nổi mỗi Phật tử đều hành lễ này, và nghi lễ nầy vẫn được duy trì
này đến ngày hôm nay.
Trong Tăng
đoàn cũng thế, lễ nghi luôn được xem là quan trọng. Bởi thế, lễ upasampadà
hay lễ thọ Cụ túc giới, mà qua đó người Sa di (Pali sàmanera) được
nâng lên thành một bhikkhu hay tỷ-kheo (người được thọ giới đầy đủ
và chính thức), được tiến hành rất kín đáo trong nhiều thế kỷ, và vị
tăng nào mà chưa thọ Cụ túc giới thì không được phép dự các buổi lễ
này. Nghi lễ này thường được tổ chức ở một nơi tôn kính đặc biệt
cách ly với công chúng.
Những
lễ nghi khác cũng được đánh giá cao từ thời xa xưa nhất của đạo Phật,
và có những lễ nghi đặc biệt như lễ cúng dường (pùja) và lễ hộ
trì thân và tâm (paritta). Cũng tương tự như thế, chúng ta nghe nhắc
đến rất sớm lễ đi nhiễu quanh các chùa tháp (Skt. pradakwina) cùng với sự thờ kính những biểu tượng
của Đức Phật với đèn cầy và hương hoa cũng như việc đảnh lễ trước
các biểu tượng của Đức Phật và nghi lễ tụng kinh Phật. Đây là những điều rất quen thuộc đối
với mọi Phật tử.
Việc
thực hiện những lễ nghi với tấm lòng chân thành và hoàn thiện luôn là
biểu hiện của tinh thần sống đúng theo giới luật và là một hành động
thiện trên con đường cao cả theo vết chân Đức Phật. Nhưng Đức Phật
ý thức rất rỏ sự yếu đuối của bản chất con người và những bẩy
lưới do chính con người tự tạo đang tiếp tục trói buộc con người. Vì
thế, Ngài đã nói rõ là ngay cả những gì được xem là “thiện” nhưng
khi bị sử dụng sai lầm đều có thể tác dụng ngược lại, để rồi những
gì mà bình thường được xem như một phương tiện giải thoát có thể trở
thành một sự ràng buộc tuy vi tế nhưng khó phá vở vô cùng Vì lẻ chúng
ta có thể nghĩ rằng qua việc tuân thủ nghiêm nhặt những giới luật hay
thực hiện một số lễ nghi nào đo, chúng ta đã tạo được một số công
đức đặc biệt, và do đó chúng ta sẽ trở nên hoàn thiện hơn, hay thậm
chí trở thành những bậc thánh, hoặc là chúng ta có năng lực thần thông
để tác động một cách kỳ diệu vào các quy luật vận động của thế
gian nầy. Những suy nghĩ và hành động như thế sẽ biến những gì thánh thiện thành sự độc hại: Người
suy nghĩ và hành động như thế đã nâng cái ngã của mình thậm chí cao hơn
và củng cố vị trí của nó đối với cuộc đời nầy thay vì làm suy yếu
cái ngã và biến nó thành trong suốt.
Lời cảnh
báo của Đức Phật nhắc chúng ta không nên chấp vào giới luật và nghi lễ
được tuân thủ rỏ rệt nhất trong Thiền tông Trung Quốc (cơ sở bắt
nguồn của Thiền tông Nhật Bản), và trong phong trào các du tăng (siddha)
Kim cang thừa mà về sau nầy đã ảnh hưởng xu hướng vô chấp thủ giới
trong Kim cang thừa. Những tiểu sử còn lưu lại của các vị du tăng (siddha)
và những cao tăng tên tuổi Kim cang thừa như Tilopa, Naropa, và Milarepa cũng
như của các thiền sư Trung Quốc và Nhật Bản là những tấm gương sáng
về việc vô chấp thủ giới này.
Nhưng
trong Thiền tông và Kim cang thừa, luật lệ và lễ nghi vẫn đóng một vai
trò lớn và người ta nhấn mạnh đến việc tuân thủ những luật lệ và
lễ nghi nầy. Do vậy, vị thiền sinh, sau một khóa học, được huấn thị
phải để qua một bên tất cả những kinh sách và những điều đã học
được từ kinh sách để không bị ảnh hưởng của định kiến và có thể
phát triển đời sống tâm linh một cách tự nhiên và trung thực. Và để
thực hiện điều nầy, các thiền sư thường cường điệu cách diễn đạt
tư tưởng của mình hoặc dùng những nghịch lý để tạo những cú “sốc”
trong tâm các thiền sinh. Nhưng trên mặt khác, thời biểu hằng ngày của
thiền sinh phải theo những luật lệ và nghi thức hết sức chi tiết và
không ngừng nghỉ từ lúc thức dậy sáng sớm cho đến lúc tối trước
khi ngủ như nghi thức ăn uống, rửa bát ăn cơm, bước vào thiền đường,
ngồi xuống, tọa thiền, tụng kinh, tụng đọc những lời thệ nguyện, qùy
lạy trước những hình ảnh của Đức phật và của ngài Văn Thù cũng
như nghi thức tôn kính vị thầy và những hình thức chào hỏi khi gặp
nhau. Tóm lại, ngay cả tông phái được xem là ít đặt nặng vấn đề lễ
nghi nhất thực ra đã đòi hỏi những hình thức lễ nghi tôn giáo nghiêm
nhặt nhất và yêu cầu tín đồ của mình phải có một cuộc sống dựa
trên luật lệ và lễ nghi hết sức nghiêm túc. Những người phương Tây
ngưỡng mộ và tuân thủ những nghi thức có vẽ “phá lệ” của Thiền
tông Nhật bản nên sống một thời gian ngắn trong một thiền viện Nhật
để xóa đi những hiểu lầm nầy.
Các
nghi lễ tôn giáo mà Thiền tông Nhật Bản phát triển gần như tuyệt mỹ
đã được Kim Cương thừa phát triển thậm chí còn nhiều hơn nữa, mặc
dầu Kim cang thừa thiên về các biểu tượng tôn giáo hơn và biến nghi lễ
thành sinh hoạt hằng ngày của người Phật tử. Với những thực tế này
lắm lúc chúng ta phải tự hỏi những hình thức lễ nghi như vậy có tương
hợp với lối sống Phật giáo như Thế Tôn đã chỉ dạy hay không, và có
nên chăng, những người phương Tây như chúng ta, nếu muốn bắt đầu xây
dựng và truyền bá đạo Phật ở đây, tiếp tục giữ lại những hình thức
lễ nghi tôn giáo nầy?
Cũng
như những chúng sinh khác, con người là sản phẩm của lịch sử và các
quan hệ xã hội, nếu không thì con người sẽ không phải là con người
như hiện tại. Và từ trong bối cảnh phát triển lịch sử và xã hội nầy
mà người ta đã liên tục chứng minh rằng những quy luật đạo đức và
lễ nghi có thể tạo ra những năng lực hiền lành và thánh thiện nhằm
giúp loài người phát triển về văn hóa nói chung và từng cá nhân con người
có thể phát triển đời sống tâm linh của mình nói riêng. Vì thế, mỗi
ngày chúng ta sẽ luôn có cảm nhận mới mẻ về sự hòa hợp mà việc
hành trì Năm giới mang đến cho cuộc sống chúng ta, cả bên trong lẫn bên
ngoài, miễn là chúng ta làm điều một cách ý thức và dựa trên mức độ
trưởng thành về tâm linh và trí tuệ của chúng ta. Nhưng điều cần nhớ
rõ là chúng ta không nên bao giờ hạ thấp Năm giới này thành “Năm giới
cấm” mà chúng ta phải tuân thủ bất chấp mọi tình huống. Nếu không,
chúng ta sẽ làm giống như một vị tăng, vì phải nghiêm nhặc tuân theo
điều luật không được đụng chạm với nữ giới, cứ đứng yên bất
động để mẹ mình chết đuối khi bà bị té rơi xuống giếng.
Chỉ
khi nào chúng ta hiểu lý do tại sao người ta đặt ra điều luật này và
điều luật nọ và chỉ khi nào chúng ta hoàn toàn đồng ý với lý do đó,
chúng ta mới chấp nhận những điều luật và tùy thuận hành động. Đức
phật không bao giờ mong đợi đệ tử của mình đi theo Ngài một cách mù
quáng. Ngài là vị giáo chủ duy nhất không những cho phép mà còn khuyến
khích sự phê phán trong hàng đệ tử của mình. Ngài chỉ muốn mọi người
theo Ngài khi họ làm điều này dựa trên cỡ sở của sự tu chứng và
lòng tin của riêng họ.
Và vì
vậy, Ngài nói với Ànanda, đệ tử
thân tín của mình, rằng “Nếu ngươi theo Chánh pháp do chỉ vì thương ta
hay kính ta, thì ta sẽ không thừa nhận ngươi là đệ tử. Nhưng nếu
ngươi theo Chánh pháp vì bản thân ngươi đã thể nghiệm sự thật của
nó, vì ngươi hiểu và hành động phù hợp theo nó— chỉ trong những điều
kiện như vậy ngươi mới có quyền xem mình là đệ tử của Thế Tôn.”
Vì lẻ
đó, theo quan điểm Phật giáo, luật lệ đạo đức và lễ nghi chỉ hiền
thiện khi chúng được thực hiện trong tinh thần đúng đắn, nghĩa là, với
sự hiểu biết đầy đủ, với tuệ quán chín muồi và ý thức rõ ràng.
Vì lẽ, nếu lễ nghi được thực hiện như một thói quen mà chúng ta cần
làm mỗi ngày hay vì truyền thống và quy ước trong đạo bảo chúng ta phải
làm như thế (chủ yếu vì nó không còn ý nghĩa thật sự nữa), lúc đó,
việc thực hành nghi lễ sẽ trở thành một hành động vô nghĩa và do đó
trở thành một chướng ngại trên con đường tiến bộ thực sự. Nhưng, nếu
lễ nghi được thực hiện một cách ý thức với sự hiểu biết trọn vẹn
về ý nghĩa của nó thì nó sẽ trở thành một công phu thiền định được tiến hành và hướng ra bên ngoài,
thay vì vào bên trong, và trở thành một quá trình hành động nhằm tập
trung toàn bộ các hoạt động thuộc giác quan của hành giả.
Trong một
nghi lễ, khi chúng ta cúng dường một ngọn đèn cho Đức Phật chúng ta
không nên nghĩ hay cho rằng mình đang làm một ân huệ cho Đức Phật. Mà
trái lại, chúng ta nên ý thức một cách trọn vẹn rằng chúng ta phải
nâng cao nguồn sáng trí tuệ mà chúng ta đã tiếp nhận từ Ngài, nguồn
ánh sáng xua đuổi bóng đêm trong tâm thức chúng ta, hướng dẫn chúng ta
và tất cả chúng sinh tìm thấy con đường đi đến giác ngộ. Theo cách
này, đối với người thực hiện nghi lễ, ngọn đèn cầy cúng dường cho
Đức phật là một phương tiện để hồi tưởng và quán niệm (smfti)
về cái ánh sáng giác ngộ đã và đang chiếu sáng trong mỗi người chúng
ta từ thời vô thỉ, mặc dù nó luôn bị che khuất trong bóng tối của những
bức tường tự ngã mà chúng ta luôn cần phải phá đổ.
Nguyên
tắc này cũng được áp dụng cho việc dâng trầm hương và những đồ cúng
dường khác, với những chi tiết gia giảm khác nhau, đêû qua đó chúng ta
nói lên lòng biết ơn, sự tận tụy, và tinh thần sẵn sàng quên mình để
theo gương Bậc giác ngộ, hầu đánh thức và làm nẩy mầm những chủng tử
Phật pháp trong tâm chúng ta. Và, khi nhìn hình ảnh Đức phật, chúng ta
nên xem nó như là điều nhắc nhở chúng ta về cái Phật tính tiềm tàng
trong chúng ta, về lý tưởng vĩ đại mà Đức phật lịch sử Thích-ca mâu
ni đã thực hiện trong chính cuộc đời của Ngài, và đây cũng là lý tưởng
kêu gọi chúng ta hãy thực hiện nó trong chính cuộc đời của mình. Bởi
vì mục tiêu giác ngộ là trong tầm tay của tất cả chúng sinh có ý thức.
Nhưng nếu chúng ta cho rằng chúng ta có thể phục vụ Đức Phật bằng cách
tôn kính hình ảnh của Ngài thì đây quả là một điều khờ dại. Đúng
lẽ ra, qua việc tôn kính hình ảnh của Đức Phật, chúng ta có thể càng
giữ vững mục tiêu của mình trên con đường đạo và trong việc thực hiện
Đạo Pháp. Đạo Pháp ở đây không chỉ có nghĩa là lời dạy của Thế
Tôn mà còn là những qui luật phổ biến đang vận hành trong cái vũ trụ
bao la mà ta thường gọi là thế giới vĩ mô và cái thế giới nhỏ hẹp
hay thế giới vi mô đang hiển lộ dưới mắt chúng ta, những con người bình
thường sống trong cuộc đới nầy.
Pháp Phật dựa trên tri kiến về “sự
vô ngã” của mọi sự vật hiện tượng. Ngày nào chúng ta còn xem vật chất
và tinh thần là những cực đối lập không thể hoà giải được thì
ngày đó chúng ta vẫn còn chia chẻ thế giới ra làm hai và đánh mất điểm
tựa của mình. Do đó, những hình thức được chế đặt ra là để con
người thể nghiệm và hiểu biết. Nghi lễ chỉ là một trong những hình
thức được chế đặt để qua đó chúng ta thể hiện những tư tưởng và
tình cảm sâu xa nhất trong tâm thức của mình, và vì vậy nó phải là sản
phẩm của những tư tưởng rõ ràng và trong sáng hay những tình cảm chân
thật và hồn nhiên. Nếu không, nghi lễ sẽ trở thành những hình thức ước
lệ kèm theo những lời lẽ rỗng tuếch được lập đi lập lại một cách
vô nghĩa trong khi tâm của người hành lễ thì lại để ở đâu đâu. Nếu
tiến hành như thế, thì toàn bộ lễ nghi sẽ trở thành chướng ngại của
con đường giác ngộ.
Chỉ
khi nào mà chúng ta có thể thấy mỗi từ, mỗi điệu bộ, mỗi cách thức,
và mỗi đồ vật cúng dường là một biểu tượng đưa chúng ta càng đến
gần cái nhìn tuệ quán sâu sắc vào bản chất nội tại của chúng ta,
giúp chúng ta trưởng thành hơn về tâm linh và qua đó chuyển hoá nội tâm
chúng ta, chỉ có như thế, nghi lễ mới trở thành một phương tiện có
giá trị trên lộ trình tu tập của chúng ta. Nó củng cố định lực của
chúng ta, giúp chúng ta có cái nhìn trực giác, và bằng những hình tượng,
nó đưa chúng ta vượt lên trên mọi hình tượng. Đây là điều mà Kim
Cang thừa gọi một cách biểu tượng là “đại ấn” (mahamudra).
Theo cách này, những lời chú nguyện (mantras), cách thức bắt ấn (mudràs)
và mạn đà la (manđala) trở thành những phương tiện (upàya)
có ý nghĩa giống như vòng quay cầu nguyện (mani-khorlo), chuỗi tràng
hạt, hoặc bàn thờ trên đó ta làm lễ cúng dường (puja), hoặc các
bảo tháp có cấu trúc mang tính tâm lý vũ trụ mà ta đi nhiễu quanh theo
hướng mặt trời.
Khi những
phương tiện và biểu tượng này được đưa vào các nghi lễ của một
truyền thống tôn giáo đương thời và được hành trì với đầy đủ ý
thức, nó sẽ rất hữu ích cho người hành trì. Nhưng chỉ khi nào người
hành trì thực hiện các nghi lể với tấm lòng chân thành, nghi lễ mới
giúp vị ấy có được những sự hiểu biết dựa trên trực giác “tại
đây và ngay bây giờ”. Những hiểu biết trực giác nầy sẽ chuyển hóa
thân và tâm của vị ấy, và qua đó, giúp vị ấy phát triển đến trình
độ tâm linh mà ngôn ngữ tự nó không thể nào diễn tả được.
Trong cùng
một thời điểm, nghi lễ cúng đường (puja) trong đạo Phật mang nhiều
ý nghĩa khác nhau. Trước hết, nó diễn tả tấm lòng kính trọng và biết
ơn của chúng ta đối với các bậc giác ngộ vĩ đại đã khai mở con đường
tâm linh, chư Phật và Bồ tát và tất cả những ai chọn đi trên đường
đạo vì sự an lạc của tất cả chúng sinh. Từ sự kính trọng và biết
ơn nầy sẽ khởi lên niềm mong ước là tự mình cũng sẽ đi trên đường
đạo và sẽ đạt được quả vị giác ngộ.
Rồi bước thứ hai là sự hiến dâng con người của mình, lời thệ
nguyện hiến dâng cuộc đời mình phục vụ các bậc giác ngộ, thực hiện
những lời giảng dạy của các vị ấy và các chư hiền thánh tăng. Để thực hiện mục tiêu lý tưởng nầy,
chúng ta không có cách nào khác ngoài công phu thiền định. Và ở đây
chúng ta sẽ làm quen với khía cạnh thứ ba và quan trọng nhất của nghi lễ
cúng dường. Đó là khả năng thể nghiệm nghi lễ qua hình thức trình bày
mà chúng ta có thể thấy bằng mắt được.
Đây là quá trình "kịch
tính hóa" của kinh nghiệm thiền định, trong đó hành động thờ phượng
trở thành một phương tiện tập trung tâm ý. Đây cũng là một cách để
tiến xa hơn nữa trên con đường phát triển tâm linh.
Với những
hoạt động tiến hành cùng một lúc của thân thể, tâm lý, và tâm linh thể
hiện qua lời nói, điệu bộ, tư tưởng và cảm
xúc, chúng ta sẽ thống nhất được tâm ý. Sự nhất tâm nầy sẽ
ảnh hưởng không những phần bên ngoài của tâm thức (phần nầy gồm tri
thức, kiến thức và phần ý thức đến từ các giác quan) mà còn ở những
cấp độ tâm lý sâu thẳm trong tâm thức chúng ta. Qua tiến trình thực
hành đều đặn nghi lễ như thế, toàn bộ con người chúng ta sẽ từ từ
chuyển hoá một cách vững vàng, và dễ tiếp thu những năng lực của ánh
sáng giác ngộ (bodhicitta hay bồ đề tâm). Và như vậy, puja hay
sự cúng dường (mà tất cả hệ phái Phật giáo đồng ý) là một khả năng
giúp chúng ta đi vào thiền định. Và vì nó thu hút toàn bộ con người chúng
ta và hướng chúng ta về mục tiêu giải thoát nên nó là suối nguồn vô tận
giúp chúng ta nhớ lại và nhận biết những gì Đức phật đã chỉ cho
chúng ta với tấm gương của ngài. Nó cũng không phải chỉ để nhắc chúng
ta nhớ lại lời thệ nguyện quyết tâm đi suốt con đường đạo với tất
cả năng lực của mình; Nó còn là một bước tiến trên con đường thực
hiện sự thuần nhất và thống nhất trong nội tâm con người.
Để lợi
lạc của việc cúng dường được viên mãn, chúng ta phải không ngừng tiếp
tục xem xét lại và thể nghiệm lại các nghi thức cúng dường. Trong tiến
trình này, sự đa dạng và nhất là ý nghĩa vô tận của các biểu tượng
nghi lễ cần phải được thể nghiệm rất nhiều lần để chúng ta có thể
cảm nhận tất cả các mặt khác nhau của nó, và qua cách hành trì nầy,
nghi lễ sẽ trở thành suối nguồn của những trực cảm mới mẻ. Nhưng
nghi lễ cúng dường Đức Phật (puja) chỉ làm được vai trò nầy nếu
chúng ta luôn thực hiện nó với “cái tâm của người mới bước vào đạo”,
không bị kẹt hay chấp vào những cái thấy biết mà ta đã được một lần
thễ nghiệm, hoặc không mong đợi là chúng ta sẽ được thể nghiệm lại
những kinh nghiệm đã trải qua từ trước. Vì làm như thế, chúng ta sẽ
chận đóng lại dòng chảy tự do của kinh nghiệm sáng tạo mà tự nó là
suối nguồn sáng tạo nội tâm vô tận, và chỉ khi nào được tự do tuôn
chảy, nó mới có thể nuôi dưỡng tiến trình thay đổi, thống nhất, tỏa
sáng và trong suốt liên tục trong tâm thức chúng ta mà thôi.
Trong
khi hành lễ cúng dường Đức Phật (puja), người Phật tử biết rõ
là mình không đang “làm phù phép”. Vị ấy biết rất rỏõ là trạng
thái tâm của người hành lễ sẽ quyết định sự hiệu quả của những câu thần chú, cách
thức bắt ấn, và những hành động mang tính biểu tượng như thắp đèn
cầy, biến nước thường thành nước bất tử (amfta), hay việc
chưng bày hương hoa lễ vật cúng dường. Qua
sự kết hợp hoà điệu và nhuần nhuyễn của hình thức nghi lễ (gồm âm
thanh và nhịp điệu), cảm xúc (đến từ lời kêu gọi và tình cảm hiến
dâng cho đạo pháp) và tâm thức (những tâm sở dựa trên tri thức và kinh
nghiệm), những năng lực tâm ly ù
sâu xa và tiềm ẩn (những năng lực ít bị sự chi phối nhất của tầng
ý thức bên ngoài) sẽ được đánh thức, củng cố và chuyển hoá.
Hình thức
(Sắc) ở đây rất thiết yếu vì nó là cái chứa đựng chất lượng
của nghi lễ. Cảm xúc (Thoï)
là thiết yếu vì nó tạo sự thống nhất,
có tác dụng giống như sức nóng của lửa làm nóng chảy nhiều kim
loại khác nhau và kết hợp chúng lại thành một thể thống nhất mới. Mặt khác, tâm thức (Idea)
là “chất liệu”, hay là cơ sở vật
chất cơ bản (prima materia) mang lại sức sống cho tất cả nhân tố
tạo nên tâm thức con người và đánh thức những năng lực đang còn ngủ
yên trong tâm thức đó. Chúng ta không nên hiểu từ "tâm thức"
dùng ở đây là tư duy trừu tượng,
mà nên hiểu theo ngữ gốc Hy lạp của nó, eidos, nghĩa là một hình
ảnh sáng tạo, hay là một loại kinh nghiệm sống thật trong đó thực tại
được phản ánh và không ngừng được tái tạo và sáng tạo một cách mới
mẻ.
Trong
khi hình thức của các nghi lễ cúng dường được biết bao thế hệ kết
tinh lại và không ngừng được thay đổi sau hàng ngàn năm, cái tâm thức
(idea) đứng phía sau những hình thức nghi lễ cũng luôn được thay
đổi và tiếp tục tạo nguồn cảm hứng cho những sự thay đổi về nghi
thức mới mẻ trong tương lai. Cái
tâm thức nầy chính là quà tặng mà Đức Phật dành cho đệ tử của ngài.
Nhưng ngọn lửa bắt nguồn từ những khối óc và trái tim sáng tạo dựa
trên cơ sở của sức mạnh sáng tạo đến từ quà tặng của Đức Phật
có thể thắp sáng và đốt cháy hay không phải tuỳ thuộc vào phần đóng
góp của người đệ tử Phật. Chỉ khi nào niềm tin của người đêï tử
Phật được khởi lên từ một nội tâm vững chắc, và niềm tin của vị
ấy đối với giáo pháp là thuần tịnh thì vị ấy mới có được sự thống
nhất nội tâm. Nhưng nếu không tu tập thì vị ấy vẫn không thể tiếp
nhận và phát triển được tâm thức. Nếu tinh thần vị ấy bị mê mờ
và chậm chạp thì những năng lực nội tâm sẽ không thể đáp ứng được
lời kêu gọi của Đức Phật. Và nếu thiếu sự tập trung thì vị ấy sẽ
không thể kết hợp được tâm và ý của mình cùng với những hình thức
nghi lễ một cách hoà điệu và nhuần nhuyễn được.
Như vậy,
nghi lễ Phật giáo trong tất cả khía cạnh của nó không phải là một phương
pháp để tránh né những phiền nảo của cuộc đời hay để trốn tránh
những nghiệp quả do chúng ta gây nên, mà là một phương tiện hổ trợ chúng
ta trên con đường đạo. Nó đòi hỏi
chúng ta phải nỗ lực và đấu tranh kiên trì. Chỉ khi nào người hành
trì ý thức rõ ràng cái tinh chất cốt lõi của nó thì toàn bộ nghi lễ hoặc những bộ phận
của nó như ấn, chú, mạn đà la, và
tất cả những biểu tượng và hành động liên hệ đến nghi lễ mới trở
thành hữu ích. Bất kỳ ai dùng nghi lễ cúng dường hay bất cứ bộ phận
nào của nghi lễ để phục vụ những mục tiêu ích kỷ của họ sẽ tạo
nên những năng lực tiêu cực và những năng lực nầy sẽ có tác dụng ngược
lại trên người ấy. Như vậy, chúng ta không thể niệm thần chú hay sử
dụng bất cứ nghi lễ tôn giáo nào hay dùng sức mạnh thần thông để hóa
giãi nghiệp báo và hậu quả tiêu cực của những hành động mà chúng ta
đã làm. Chỉ bằng cách làm trong sạch tâm và bằng nỗ lực tâm linh chân
thật mà con đường giải thoát giác ngộ mới có thể được viên mãn.
Milarepa đã nhắc nhỡ chúng ta rằng:
-
Nghi lễ
tôn giáo có lợi ích gì
-
nếu thân, khẩu,
ý không đi đúng Chánh pháp?
-
Nghi lễ tôn
giáo có lợi ích gì
-
nếu sân hận
không được nhiếp phục?
-
Lời kêu gọi
“Xin hãy Từ bi!” có lợi ích gì
-
nếu chúng ta
không thể yêu người khác hơn chính mình?
Ngày
nay ở các nước phương Đông và phương Tây,
có những đạo sư truyền dạy
thần chú cho đệ tử mà không khai tâm cho đệ tử theo chiều hướng và
ý nghĩa của những thần chú ấy. Sự lập lại một cách vô nghĩa của một
âm thanh mang tính biểu tượng may mắn lắm thì cũng chỉ dẫn đến sự
thư giãn của một trạng thái thôi miên. Thần chú, ấn quyết, và mạn
đà la là những phương tiện trợ giúp cho thiền định. Nếu chúng trở
thành những đối tượng của một niềm tin mù quáng hay trở thành những
phương tiện để đạt được lợi lộc ở đời thì chúng sẽ mất đi thật
nghĩa của chúng. Đức Phật đã đặt con người ở vị trí trung tâm trong
hệ thống thế giới của ngài--đó là con người có thể tự giải thoát
bằng nỗ lực của chính mình mà không nhờ vào sự can thiệp của thần
thánh hay yêu thuật. Nếu nghi lễ hay bất kỳ một bộ phận nào của nó bị
lạm dụng theo cách này thì nó mất đi ý nghĩa và tinh thần của lời dạy
của Đức Phật và trở thành một sự trói buộc thay vì là một phương
tiện khả dĩ đưa đến giải thoát.
Nhưng
chính vì chỉ trích tính "yêu thuật" của các nghi lễ tôn giáo mà
những nhà nghiên cứu Ấõn độ học và Tây tạng học ở phương Tây đã lên tiếng phê phán những nghi thức tôn
giáo của Kim cang thừa ở Tây Tạng và Nhật Bản. Chúng được diễn giải
như là những buổi lễ cầu thần thánh hay ma quỷ và một phần của lễ cúng dường được
so sánh giống như lễ nhập thánh thể (transubstantiation)
trong Cơ đốc giáo.
Đúng
là kinh tạng Mật tông thật sự có nói đến những Devas, nghĩa là
các chư thiên hay các vị thần thánh như là những hình tượng được quán
niệm trong thiền định. Nhưng chữ Deva trong Mật Tông không liên hệ
gì đến khái niệm Thượng Đế của những tôn giáo nhất thần ở Cận
Đông. Đối với những người thuộc văn hóa Ấn Độ, Devas là
những vị giống như tất cả chúng sinh khác vẫn còn bị trói buộc trong
luân hồi sinh tử. Theo Mật Tông,
Devas hay chư thiên sẽ xuống cõi trần
khi chúng ta kêu gọi họ, cho họ một hình dángï trong ý thức của ta, và
tôn kính họ, cho dù họ chưa bao giờ có mặt trước đó, và họ sẽ ra
đi khi không còn được mời gọi nữa, cho dù họ đã sống cả hàng ngàn
năm trong ý thức của con người. Vì họ là những phương tiện giúp con người
phát triển năng lực thấy biết của
mình, nên việc kêu gọi và tôn kính họ là những hành động sáng tạo về
tâm linh dựa trên sự tập trung vào một ý tưởng, một hình ảnh, một biểu
tượng, hay ngay cả một cảm xúc.
Năng lực chuyển hoá của
sức quán tưởng các chư thiên (Devas) sẽ có hiệu quả cao nhất khi
tất cả những yếu tố này (sự tập trung vào một ý tưởng, một hình
ảnh, một biểu tượng, và một cảm xúc) được kết hợp hài hòa với
nhau, và nó sẽ không phát huy tác dụng nếu việc kêu gọi chỉ là một
hành động thuần túy máy móc hay một màn kịch
trí thức. Nhưng nghi lễ được tiến hành trong tinh thần thiền định
đúng đắn là một cách để thống nhất, kết hợp, và mang lại sức sống
sáng tạo cho những ý tưởng, hình ảnh, biểu tượng, và tình cảm của
người hành trì. Vì vậy nghi lễ có thể trở thành cái chìa khóa mang đến
cho chúng ta sức mạnh và năng lực tiềm ẩn của các chư thiên được quán
tưởng trong quá trình thiền định. Và đây là lý do tại sao trong những
thế kỷ trước đây, những người có hiểu biết về các tiến trình tâm
linh trong nghi lễ thường giữ bí mật các nghi lễ nhằm bảo vệ những người
chưa đi vào đạo (chưa được khai tâm), và chỉ truyền những nghi lễ ấy
cho những đệ tử có phẩm chất cao.
Người ta không "chế
đặt" ra các nghi lễ--Nghi lễ bắt nguồn từ những kinh nghiệm tự
nhiên và có thật của một số hành giả có
trình độ tâm thức rất cao. Với thời
gian, những vị nầy tích lũy kinh nghiệm và cách thức hành trì của biết
bao thế hệ, và tiếp tục phát huy thêm. Nhưng nhìn chung, những gì họ đúc
kết đều dựa vào cái cốt lõi đơn giản của một biểu tượng hay của
một hành động mang tính biểu tượng đơn giản, xuất phát từ một cảm
xúc tâm linh sâu sắc hay một nhận thức có năng lực chuyển hoá. Trong thời
mạt pháp, cái cốt lõi này thường bị vùi lấp dưới những mớ nghi lễ
vụn vặt không cần thiết, và khi điều nầy xảy ra, chúng ta có thể nói
là nghi lễ đã "chết" hay đã mất hết ý nghĩa thật sự của nó.
Trong Mật
giáo, nghi lễ quan trọng nhất là nghi lễ quán tưởng về một hình ảnh của
một vị thánh trong tâm thức của hành giả. Những nghi lễ nầy có sức
sáng tạo vì chúng tác động đến những năng lực trong ý thức và tiềm
thức của con người. Đây là những tác động không những trên cá nhân
mà cả tập thể, không những trên chủ thể mà cả khách thể. Nói đến
đây, chúng ta hảy trở lại vấn đề “thực tại” thật ra là cái gì?
Những người theo Mật giáo cơ bản quan niệm rằng các vị thần thánh có
hiện hữu ở ngoài chúng ta hay trong tâm thức chúng ta hay không, đây không
phải là điều quan trọng. Ngay cả việc
chúng ta có thể dùng lý luận để chứng minh sự hiện hữu của các vị
thầân thánh cũng không quan trọng. Vì ở đây, trong lãnh vực tâm linh, chỉ
có những gì "có thật" hay "đang thật sự xảy ra" mới có
khả năng tác động như một sức
mạnh sáng tạo. Từ quan điểm này, một hình ảnh, một biểu tượng, hay
một nghi lễ có thể tác động trên tâm thức của hàng ngàn con người và có khả năng chuyển đổi con người
phải được xem như là “thực tại sống động và chủ động.”
Qua lời
khấn nguyện, những sức mạnh thiêng liêng sẽ xuất hiện trong tâm thức
của người hành trì nghi lễ dưới dạng những hình tượng. Sức mạnh thiêng liêng nầy là những năng lực đã bắt rể sâu thẳm
trong tâm thức chung của loài người sau hàng mấy nghìn năm sinh hoạt thờ
phụng và tôn kính của nhân loại. Chúng chỉ chờ những lời khấn nguyện
và kêu gọi của người hành trì nghi lễ để được đánh thức dậy, để
có thể phát huy tác dụng chuyển hóa đã có sẳn của chúng. Vì thế, lời khấn nguyện trong đạo Phật
có chức năng tương tự như lời cầu kinh trong các tôn giáo hữu thần.
Và nếu trong các tôn giáo hữu thần lời nguyện cầu là để giao lưu và
"chuyện trò" với Thượng đế thì lời khấn nguyện trong đạo Phật
là để kêu gọi và đánh thức những năng lực bên trong tâm thức của người
hành trì nhằm đáp ứng ước mong đạt đến một trạng thái tâm viên
mãn hay sự toàn giác của con người. Sức mạnh của lời khấn nguyện xuất
phát từ mong ước mãnh liệt của người hành trì nhầm xóa đi khoảng cách
giữa một bên là ý thức về sự thiếu sót và không hoàn thiện của
mình và một bên là mục tiêu lý tưởng về sự toàn thiện và viên mãn
tâm linh của vị ấy. Vì thế, khấn nguyện là phương pháp đầu tiên nhằm
triển khai kho tàng kinh nghiệm vô tận ẩn chứa trong tầng ý thức chung,
phổ biến, và sâu thẩm nhất của nhân loại.
Nhưng
nghi lễ không chỉ chuyển hoá người hành trì qua sức mạnh của lời
nói. Nó tác động trên toàn bộ tâm
thức của của người hành trì , và nó phải làm như thế nếu nó muốn
phát huy toàn bộ sức mạnh của nó. Qua
sự phối hợp của điệu bộ, lời nói, và tư tưởng, và qua sự phối hợp
của thân, khẩu, ý cũng như qua sự kết hợp nhuần nhuyễn của cảm xúc, những lời phát biểu, và sự tưởng
tượng sáng tạo trong quá trình quán tưởng hình tượng của chư Phật, Bồ
Tát, và chư thiên, chúng ta có thể phối hợp và thống nhất được tất
cả chức năng có thể có trong đời sống tâm thức của mình. Trong quá
trình nầy, không chỉ nhân cách bề ngoài của chúng ta mà cả những tầng
lớp ý thức sâu xa hơn của chúng ta cũng bị tác độâng, để rồi qua việc
hành trì đều đặn các nghi lễ mà toàn bộ con người của chúng ta sẽ dần
dần chuyển hoá đưa chúng ta từng bước đến những mức thiền định sâu
hơn, để rồi cuối cùng đến mức thiền định mà ngay cả cái hình ảnh
quán tưỡng cũng không còn nữa. Đó
chính là quả vị giác ngộ tối thượng.
Từ những
thời xa xưa nhất, khai tâm (còn có tên là truyền tâm, khai đạo, điểm đạo)
là buổi lễ chiếm vị trí then chốt nhất trong các nghi lễ. Từ những
ngày đầu của nhân loại, lễ khai tâm có sức mạnh thôi thúc và chuyển
hóa giúp con người học hỏi và thể nghiệm thực tại ở những cấp độ
cao hơn. Nó nâng thành viên thanh thiếu
niên trong một bộ lạc hay một bộ tộc lên địa vị bình đẳng với các
thành viên trưởng thành khác và được mọi người thừa nhận. Nó hướng dẩn các vị giáo chủ, tù trưởng,
hay các nhà vua tương lai về uy tín và năng lực thu hút (mana) của người
lãnh đạo, bảo vệ và tăng cường sức mạnh cho những vị nầy trong thế giới tâm linh huyền bí mới của họ
để họ có thể đương đầu tất cả những nguy hiểm trên con đường phát
triển nội tâm của mình.
Trong đạo
Phật cũng thế. Lễ khai tâm rõ ràng
có vai trò ngay từ lúc đầu. Vì thế, trong Trường Bộ Kinh (Dìgha Nikàya
16.5.30) có viết về một du sĩ nói với Aïnanda như sau “Thật là một lợi
lạc lớn cho tất cả các vị, rất có lợi cho tất cả các vị vì các vị được tôn phong đệ tử trước mặt của
bậc Đạo sư”. Chẳng hạn như trong thời Vệ đa,ø “Lễ khai đạo”
hay "Lễ ban nước thánh" (Skt. abhiseka) được tiến hành trong lễ đăng quang của một
vị vua. Trong buổi lễ nầy, nước thánh được rảy ướt trên đầu
tóc của nhà vua để giúp mang lại
cho ông quyền lực và sức mạnh thu hút của hoàng tộc.
Và từ
rất sớm, Đức Phật nói về các đệ tử của mình như là những người
con trai và con gái trong cùng một gia
đình cao quý (arya-kula) của những người hướng về quả vị tâm
linh cao thượng. Những ai được “sinh từ miệng của Ngài” sẽ thừa hưởng
gia tài người cha tinh thần của họ để lại. Và vì vậy, trong tiến
trình phát triển của đạo Phật ở Ấn độ, qua lễ khai tâm (abhiseka),
những đệ tử trở thành Phật tử hay tín đồ của Đức Phật, và qua đó,
tiếp thu được sức mạnh để thực hiện sứ mệnh tương lai của họ:
đó la ø tu tập để trở thành một Đức Phật vì lợi ích của thế
gian, một vị vương trên thế gian (cakra-vartin) trong thế giới tâm
linh của con người.
Đặc
biệt là qua sự phát triển của Kim cang thừa, lễ khai đạo hay khai tâm (abhiseka)
trở thành nguồn sức mạnh đột phá và khai mở quá trình rèn luyện tâm
linh lâu dài của người đệ tử. Qua đó những kinh nghiệm thiết yếu và
kiến thức được đúc kết và tập trung lại qua biết bao thế hệ đạo
sư trở thành nguồn động lực thôi thúc, đặc biệt là hình thức truyền
tâm của vị đạo sư mà bản thân ông đã phát triển và tiếp nhận từ
chính vị đạo sư của mình, và bây giờ ông trao truyền laị cho đệ tử
của mình qua nghi lễã “truyền tâm” (tiếng Tây Tạng là dBang-nskur);
vị đệ tử tiếp nhận đạo lực này, và triển khai nó cho đến lúc tâm
thức của vị ấy có thể cởi mở, tiếp thu, và kế thừa nó. Đạo lực
được tiếp nhận sẽ chỉ ra phương hướng tu tập và tạo nguồn cảm hứng
cần thiết để vị đệ tử tiếp tục tinh tấn chuyên chú trên con đường
tiến đến mục đích tối thượng.
Trong lễ
truyền tâm, người đệ tử tiếp nhận
hương vị đầu tiên của cứu cánh giải thoát khi được chia sẻ tâm thức
và trình độ giác ngộ của vị đạo sư. Chính kinh nghiệm này giúp cho người
đệ tử mới bước vào đạo tin tưởng rằng mình sẽ đạt được mục
tiêu tối thượng và nên tập trung mọi nỗ lực cho mục tiêu nầy. Từ đây trở đi, vị ấy không còn là một
người tầm đạo mù mờ nữa mà là một người biết rỏ mình đang đi về
đâu. Vị ấy tràn ngập với niềm tin (Phạn ngữ là zràddhaø) bất
thối chuyển, để rồi việc tu tập (sàdhana) chỉ đem lại niềm hạnh
phúc và hỷ lạc sâu sắc trong nội tâm vị ấy. Và bây giờ, quá trình tu
tập không còn là việc phải cực lòng chấp hành những bổn phận cuả một
người đệ tử và cũng không còn là việc thực hành những thời khóa
tôn giáo hay những buổi lễ tụng kinh mang tính thường xuyên và ước lệ.
Vì lẽ
đó việc truyền tâm của một vị đạo sư chân thật vượt lên trên tất
cả những khác biệt về trường phái, hệ phái, và những lý luận kinh viện.
Đó là việc đánh thức cái thế giới nội tâm của mỗi người chúng ta,
cho dù chúng ta chỉ thoáng cảm nhận điều này thôi, nó cũng sẽ định
hướng con đường phát triển tâm linh và toàn bộ cách sống của chúng
ta, mà không cần sự cưỡng bách của bất cứ quy luật nào từ bên
ngoài. Vì thế lễ truyền tâm là quà
tặng lớn nhất của một vị đạo sư dành cho người đệ tử của mình. Quà tặng nầy quý hơn cả lễ thụ phong
chính thức để gia nhập tăng đoàn hay bất kỳ một tổ chức tôn giáo
nào. Lễ thụ phong có thể luôn được tiến hành mà không cần đòi hỏi
những phẩm chất tâm linh hay đạo lực của người thụ phong hay người dự
tuyển thụ phong, miễn là người dự tuyển thụ phong sẵn lòng tuân thủ
những luật lệ được quy định và không bị những khuyết tật về thể
chất, đạo đức hay tinh thần.
Mặt
khác, lễ truyền tâm (abhiseka) là một nghi thức mà nhờ đó tâm thức
của người được khai tâm mở ra một phương hướng mới. Và cùng với những lời hướng dẫn cũng
như những chú nguyện, phương hướng mới này sẽ khởi động và làm
thúc đẩy quá trình chuyển hóa nội tâm của hành giả. Trong mối liên hệ
này, lời chú nguyện (mantras), (ngoài tính chất đặc biệt của chúng
là những biểu tượng nguyên gốc của một thái độ tâm lý cá biệt) là
những tinh chất được đúc kết từ kinh nghiệm hàng trăm năm tu tập và
thiền định. Thêm vào đó, lời chú
nguyện còn mang dấu ấn tình cảm và cá nhân đặc biệt gắn liền vị đạo
sư và người đệ tử với nhau. Những lời chú nguyện này cùng với kinh
nghiệm thiền định nhắc nhở người đệ tử nhớ lại giờ phút khai
tâm của mình, và làm trào dâng lên trong tâm vị ấy sức mạnh để tiếp
tục trên con đường đạo mà vị ấy đã bắt đầu.
Cái
“sức mạnh” được truyền trao trong lễ khai tâm chỉ có hiệu lực
trong lĩnh vực tâm linh, và chúng ta không được lợi dụng nó cho những mục
đích tư riêng. Nó là năng lực khởi động quá trình chuyển hoá nội tâm
của một con người khi người ấy mở rộng tâm mình để tiếp thu tác động
chuyển hóa đó; để rồi người ấy trở thành người thị hiện sự chứng
ngộ vượt lên trên phạm vi cá nhân và có thể tác động lại trên người
khác. Vì lý do nầy, vị đạo sư chỉ
có thể tiến hành lễ khai tâm và truyền trao đạo lực của mình khi nào
chính bản thân ông đã phát huy những đạo lực nầy sau nhiều năm tu tập
nghiêm chỉnh. Và người đệ tử chỉ
có thể trưởng thành và trở thành một vị đạo sư khi vị ấy không ngần ngại mở rộng
tâm của mình tiếp nhận sự hướng dẫn tâm linh đặc biệt của thầy mình. Và từ sự gắn bó về tâm linh giữa vị
đạo sư và người “thiện nam tử” hay “thiện nữ tử” được chọn
lựa ấy, người đệ tử sẽ gia nhập
vào đội ngũ những người thưà kế sự nghiệp tâm linh của thầy mình.