- Nghiệp (Karma)
- Thích Tâm Thiện
A/- Dẫn
nhập
Trong kinh Majjhima Nikàya (Trung Bộ),
Đức Phật dạy rằng: "Con người là chủ nhân của nghiệp, là kẻ thừa
tự nghiệp. Nghiệp là thai tạng mà từ đó con người được sanh ra ; nghiệp
là quyến thuộc, là nơi nương tựa" (Owners of their karma are the beings,
heirs of their karma. The karma is their womb f rom which they are born, their karma is
their friend, their refuge - 155). Như thế, sự hiện hữu của mỗi con người
đồng thời là sự hiện hữu của nghiệp thiện và bất thiện từ (vô lượng
kiếp) quá khứ. Mỗi con người cá thể là điểm trung tâm của nghiệp ;
ngoài mỗi cá thể ấy sẽ không có bất kỳ một cái nghiệp nào được bàn
đến.
- B/- Nội dung
- I- Định nghĩa
Nghiệp là gì? Theo từ nguyên, nghiệp,
tiếng Sanskrit gọi là karma, Pàli gọi là kamma, có nghĩa là hành động có
tác ý (volitional action). Nói cách khác, nghiệp luôn luôn được bắt nguồn
từ những tạo tác của tâm (ý) thông qua những hoạt động của thân, miệng
và ý, gọi chung là tam nghiệp. Do đó, một hành động (tạo tác) nếu
không phát sinh từ tâm thì không thể gọi là nghiệp, mà hành động ấy
chỉ được gọi là hành động hay hành động duy tác (kriyà). Và như vậy,
định nghĩa của nghiệp là: hành động có tác ý, hay hành động được
phát sinh từ tâm.
II- Nội
dung của nghiệp
Thông thường, nói đến nghiệp là
nói đến vấn đề thiện, ác trong vòng sinh diệt và tương tục của đời
sống con người. Thông qua việc tạo nghiệp (thiện hay ác) mà con người tự
xây dựng cho mình một định nghiệp - một đời sống khổ đau hay hạnh
phúc. Nhưng khổ đau hay hạnh phúc là những cảm nhận của riêng mỗi con
người khác nhau và nó là những pháp sinh diệt, tương tục trên cơ sở tâm
lý khác nhau. Vì thế, sẽ không có một khuôn mẫu ước lệ nào có thể
quy ước một cách đầy đủ về nghiệp. Tuy nhiên, cơ sở của nghiệp là
tâm (ý), do đó, khảo sát về nghiệp chính là khảo sát về cội nguồn của
tâm. Đức Phật dạy:
"Ý dẫn đầu các pháp
Ý làm chủ tạo tác
Nếu với ý nhiễm ô (ác)
Nói năng hay hành động
Khổ não bước theo sau
Như chiếc xe theo chân con vật kéo" -- (Dhp 1)
"Ý dẫn đầu các pháp
Ý làm chủ tạo tác
Nếu với ý thanh tịnh (thiện)
Nói năng hay hành động
An lạc bước theo sau
Như bóng không rời hình" -- (Dhp 2)
Qua bài kinh trên, chúng ta nhận rõ
rằng chính mối tương quan nhân-quả từ nơi tâm ý của con người đã
hình thành nên cái nghiệp thiện hay ác mà con người phải thọ nhận. Vì
thế, Đức Phật dạy về nghiệp là nhằm đánh thức con người thức tỉnh
từ nơi tâm ý của chính mình (tự tịnh kỳ ý) để từ đó đi vào một
đời sống an lạc giải thoát. Tất nhiên, cái mà gọi là nghiệp ở đây
là những gì thuộc pháp hữu lậu (nghiệp hữu lậu), tức là những gì
thuộc thiện-ác, khổ đau-hạnh phúc v.v..., nó gắn liền với đời sống
đạo đức, luân lý của con người, với những cảm thọ vui buồn - khổ
lạc, mà không phải là những gì thuộc vô lậu - giải thoát. Do đó, trong
một số trường hợp, khi các kinh văn đề cập đến nghiệp và lậu,
chúng ta cần hiểu rằng đó là một lối diễn đạt nhằm phân biệt giữa
cái thiện, ác và cái đã thoát ly mọi ý niệm về thiện, ác. Chẳng hạn
tham-sân-si là nghiệp bất thiện, nghiệp ác ; nhưng tự thân không
tham-không sân-không si đã là thanh tịnh giải thoát rồi. Ở đây, trên phương
diện nào đó, không cần thiết phải gọi không tham-không sân-không si là
cái nghiệp thiện, hay cái nghiệp thanh tịnh-giải thoát. Bởi lẽ, thanh tịnh-giải
thoát tự nó đã thoát ly mọi khái niệm thiện-ác, hữu-vô. Do vậy, khi
bàn đến nội dung của nghiệp, ở đây chúng ta chỉ thuần túy nói đến
nghiệp thiện và nghiệp ác, tức là nghiệp hữu lậu mà không nói đến
nghiệp vô lậu. Cố nhiên, định nghĩa "Nghiệp là hành động có tác
ý hay hành động phát sinh từ tâm" chỉ được dùng cho tất cả nghiệp
hữu lậu, tức là mọi vấn đề liên quan đến thiện và ác.
III-
Phân loại nghiệp
Thông thường, nghiệp được tạo
tác trên cơ sở của thân, khẩu và ý. Tất nhiên, cả ba nghiệp trên đều
xuất phát từ ý hay còn gọi là tâm. Như thế, khi xét đến nghiệp của một
con người là xét đến thân nghiệp, khẩu nghiệp và ý nghiệp. Ngoài ba
nghiệp này, không còn một cái nghiệp nào khác. Tuy nhiên, nghiệp có những
tính chất và chức năng khác nhau nên chúng được phân làm nhiều loại
và có nhiều tên gọi khác nhau.
1)- Phân loại
1 (theo tên gọi)
Theo trình tự, trước hết, giáo
lý về nghiệp được chia thành hai loại:
a- Nghiệp thiện: Tư duy và hành động
về các điều lành như thực hành Ngũ giới và Thập thiện giới.
b- Nghiệp ác: Tư duy hành động về
các điều ác như thực hành những điều trái ngược với Ngũ giới và Thập
thiện giới.
Từ hai loại nghiệp trên, chúng ta
phải xét đến quá trình tạo tác, tư duy và hành động để hình thành
nên nghiệp (thiện hay ác). Do đó, nếu xét về tiến trình của nghiệp
(process of karma) thì nghiệp lại được chia thành hai loại nữa:
a- Nghiệp nhân: Những tư duy, hành
động tạo nghiệp chưa đưa đến một kết quả.
b- Nghiệp quả: Những tư duy, hành
động tạo tác sau một tiến trình đã tạo thành nghiệp, còn gọi là nghiệp
quả hay nghiệp báo.
Trong thực tế, khi nói đến nghiệp,
hàng Phật tử thường chú trọng đến nghiệp báo (nghiệp quả) hơn là
nghiệp nhân. Và đây là chỗ thiếu sót của chúng sanh khi đối diện với
nghiệp. Và cũng chính điều này khiến cho chúng sanh quan tâm đến quả báo
hơn là gieo nhân. Nghiệp quả hay nghiệp báo còn được gọi là quả dị
thục (nghiệp đã chín muồi).
2)- Phân loại
2 (theo tiến trình)
Xét theo tiến trình (từ nhân đến
quả) của nghiệp thì có hai loại nghiệp cơ bản:
a- Định nghiệp: Là nghiệp được
lưu chuyển trong thời gian ổn định và từ nhân đến quả thống nhất với
nhau. Ví dụ, trứng gà sau khi được ấp trong một thời gian sẽ nở ra con
gà. Nói chung, các nghiệp nhất định sẽ đưa đến kết quả (như ăn thì
sẽ no) thì được gọi là định nghiệp.
b- Bất định nghiệp: Là nghiệp
không dẫn đến kết quả, hoặc kết quả sẽ thành tựu trong thời gian bất
định, hoặc có thể giữa kết quả và nguyên nhân không hoàn toàn thống
nhất với nhau, thì được gọi là bất định nghiệp.
3)- Phân loại
3 (theo thời gian)
Nếu căn cứ theo thời gian, chúng
ta nhận ra hai loại nghiệp, một đã chín muồi và một đang và sẽ diễn
tiến trong dòng nghiệp tạo tác:
a- Nghiệp cũ: Là nghiệp đã được
tích lũy từ nhiều đời sống quá khứ, và hiện tại nó đã chín muồi.
Chẳng hạn thân thể của ta (cao, thấp, mập, ốm, thông minh, ngu đần, hạnh
phúc hay bất hạnh v.v...) ngày nay là do cái nghiệp đã gieo từ trong vô thủy.
Các nghiệp quả (y báo và chánh báo) của thân này là quả dị thục của
các nghiệp nhân từ vô thủy. Ngoài thân này, không hề có một cái nghiệp
riêng lẻ, cũ xưa nào khác.
b- Nghiệp mới: Nếu như thân thể
này là nghiệp cũ thì mọi tạo tác đang làm và sẽ làm của chính thân thể
này là nghiệp mới. Ví dụ, sự thành đạt của ta ngày hôm nay là do các
tạo tác trước đó. Và sự thành đạt của ngày mai như thế nào sẽ tùy
thuộc vào tư duy và hành động của ngày hôm nay. Kinh Tương Ưng IV, Đức
Phật dạy: "Mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý là nghiệp cũ. Các hành
động của mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý trong hiện tại là nghiệp mới".
Trong Truyện Kiều, thi hào Nguyễn
Du đã chỉ rõ cái nghiệp cũ và mới của con người:
"Sư rằng phúc họa đạo trời
Cội nguồn cũng ở lòng người mà ra
Có trời mà cũng có ta
Tu là cội phúc, tình là dây oan"
Họa và phúc (thiện, ác) là đạo
trời, nhưng cái đạo trời ấy cội nguồn của nó chính ở tại lòng người
(tâm, ý) mà sinh ra. Và trời ở đây là nghiệp cũ, còn ta chính là nghiệp
mới.
4)- Phân loại
4 (theo tính chất)
Như đã trình bày, nghiệp báo là sự
chín muồi (quả dị thục) của các nghiệp thuộc về bất thiện. Do đó,
khi nói đến nghiệp báo (nghiệp quả) là nói đến tiến trình nhân - quả
của nghiệp. Theo giáo lý về nghiệp, một nhân không thể tạo thành một
quả, mà phải có các duyên phụ trợ. Cho nên, nói đủ phải nói là nhân
- duyên - quả. Duyên là các nhân phụ làm cho nhân chính thành quả ; như
nước, phân, đất, sự cần mẫn chăm bón của con người (là các duyên)
làm cho hạt giống thành tựu nẩy nở. Vì thế, khi tìm hiểu về quả dị
thục (sự chín muồi) của nghiệp, ta phải tìm hiểu về 3 đặc tính sau:
a- Dị thời nhi thục: Thời gian
chín muồi của nghiệp quả khác với thời gian tạo nghiệp (nghiệp nhân).
Ví dụ như trái xoài, thời điểm khi sinh ra cho tới khi nó chín muồi là
khác nhau (khác thời mà chín).
b- Dị loại nhi thục: Kết quả bị
biến chất (dị loại) so với thời gian mới tạo nghiệp. Ví dụ, trái
xoài khi nhỏ thì chua, nhưng khi chín thì ngọt (biến chất rồi mới chín).
c- Biến dị nhi thục: Kết quả bị
biến thái và biến tướng (biến dị) so với thời gian mới tạo nghiệp.
Ví dụ trái xoài non thì màu xanh, đến khi chín thì màu vàng.
5)- Phân loại
5 (theo năng lực)
Năng lực của nghiệp được hình
thành theo từng loại nghiệp khác nhau trong một tiến trình tâm lý rồi
đưa đến sự hình thành các đặc tính của nghiệp.
a- Tập quán nghiệp: Là nghiệp được
huân tập bởi một thói quen trong đời sống hàng ngày. Có thể đó là
thói quen thuộc tâm lý, hành vi, cách ứng xử v.v... Ví dụ, hút thuốc lá
là một tập quán nghiệp.
b- Tích lũy nghiệp: Là các nghiệp
được tích lũy dần như rót nước vào thùng, có thể xem thân của ta như
là một tích lũy nghiệp từ vô thủy.
c- Cực trọng nghiệp: Là các nghiệp
gây ấn tượng xấu ác cực mạnh và sâu trong tâm lý của con người như
phạm các tội ngũ nghịch (giết cha, mẹ (giết người) v.v...).
d- Cận tử nghiệp: Là nghiệp lúc
sắp chết hay những sức mạnh tâm lý của con người trước lúc tắt thở.
Nghiệp này cực kỳ hệ trọng trong việc hướng dẫn nghiệp thức đi tái
sinh. Những tư tưởng cuối cùng của người sắp chết sẽ tạo nên một
cận tử nghiệp (thiện hoặc bất thiện). Một người có thể suốt đời
làm ác, nhưng trước lúc tắt thở, nỗ lực sinh khởi ý thức về thiện
pháp, về những điều thiện trong đời, và nhờ ý lực đó có thể tái
sinh vào cõi tốt đẹp (tương tự như vậy đối với trường hợp ngược
lại). Từ đó, qua những kinh nghiệm cận tử, chúng ta cần huân tập các
thiện nghiệp trong đời sống của mình để tạo thành một sức mạnh (ý
lực) đoạn trừ các ác nghiệp ngay trong đời sống hàng ngày và cả đến
giờ phút lâm chung.
6)- Một số
danh từ về nghiệp mà bạn cần biết
- Bạch nghiệp (nghiệp trắng): các
nghiệp thiện
- Hắc nghiệp (nghiệp đen): các
nghiệp ác
- Phi hắc phi bạch nghiệp: các
hành động duy tác (không thiện không ác)
- Biệt nghiệp: nghiệp riêng của mỗi
người
- Cộng nghiệp: nghiệp chung của tập
thể (gia đình)
- Thánh nghiệp: nghiệp đưa đến
thánh đạo
- Duy tác nghiệp: nghiệp không có
sanh y (không có quả)
- Chướng nghiệp: nghiệp cản trở
sự kết thành của quả
- Đoạn nghiệp: nghiệp tiêu diệt
các năng lực sanh nghiệp
IV- Thái
độ tâm lý tiếp thọ nghiệp
Đây là một vấn đề vô cùng quan
trọng trong giáo lý nghiệp báo. Vì mỗi người đều có cái nghiệp riêng
do vô minh, ái thủ đã tạo nên, do đó đương nhiên phải đối diện với
quả báo của mình. Sự trốn tránh nghiệp lực là điều vô ích. Cụ Nguyễn
Du, trong Truyện Kiều, đã nói rằng:
"Đã mang lấy nghiệp vào thân
Cũng đừng trách lẫn trời gần trời xa
Thiện căn ở tại lòng ta
Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài"
Vì thế, vấn đề quan trọng được
đặt ra đối với người đang trên đường tu tập không phải là nghiệp
báo mà chính là thái độ tâm lý tiếp thọ nghiệp. Kinh Nipata, Đức Phật
dạy rằng: "Người đã tiêu diệt ảo kiến, phá tan lớp tối tăm dày
đặc trong tâm sẽ không còn thênh thang đi mãi. Đối với người ấy, vấn
đề nhân quả (nghiệp báo) không còn nữa".
Đoạn kinh trên cho ta thấy rằng
tâm lý của người giải thoát sẽ hóa giải mọi nghiệp lực của chính họ.
Như một nhà sư vô cớ bị tù, ở trong tù mà lòng thì vô cùng bình an,
không hề dao động ; nghĩa là nhà sư ấy không còn bị nghiệp lực chi phối
nữa. Chẳng hạn, cùng một hành động xảy ra đối với hai người, nhưng
thái độ thọ nhận hành động (nghiệp) ấy của hai người thì hoàn toàn
khác nhau như trường hợp "nhà giàu đứt tay bằng ăn mày đổ ruột".
Do đó, đối với nghiệp, thái độ tâm lý của người tiếp thọ thì quan
trọng hơn là chính cái nghiệp ấy. Ngài Huyền Giác, trong Chứng đạo ca,
bảo rằng: "Sát na diệt khước A Tỳ nghiệp", có nghĩa là khi đã
giác ngộ thì mọi nghiệp chướng (nặng như A Tỳ) trong tích tắc cũng đều
băng tiêu. Vì lý do này, nên trong kinh thường nói đến thọ nghiệp (chịu
đựng nghiệp) và phi thọ nghiệp (không bị chi phối bởi nghiệp).
C/- Kết
luận
Đức Phật dạy rằng: "Không
ai làm cho ta nhiễm ô, cũng không ai làm cho ta trong sạch ; trong sạch hay ô
nhiễm là tự nơi ta, chỉ có ta làm cho ta ô nhiễm, chỉ có ta làm cho ta
trong sạch" (Dhp). Lời dạy trên đã mở ra cho con người một hướng
đi rất chủ động trong việc tạo nên một đời sống an lạc giải thoát
ngay tại cuộc đời này./.
http://www.buddhismtoday.com/viet/phatphap/055-nghiep.htm