- KHÁI NIỆM BỒ-ĐỀ TRONG
ĐẠO PHẬT
- Nguyên tác: S. K.
Nanayakkara
- Thích Nữ Liên Hoà dịch
Thuật ngữ "Bodhi" bắt
nguồn từ ngữ căn "budh" (thức tĩnh)[1] hàm nghĩa là Trí
tuệ (~naa.na), Giác ngộ hay Trí tuệ mà Đấng Giác Ngộ, (Đức Phật)
đạt được.[2] Thông thường, Bồ-đề bao gồm bảy pháp tu tập đưa đến
Giác ngộ (Paali, Bojha"nga; Skt. Bodhya"nga, Thất Giác chi)
và sự chứng đắc giác ngộ thông qua các nguyên lý dẫn đến sự chín muồi
của tỉnh thức. (Paali, bodhipakkhikaa-dhammaa hoặc bodhi-paacanaa-dhammaa;
Skt. bodhi-pak.syaa-dharma). Bên cạnh đó, trong ý nghĩa đặc biệt của
giác ngộ, thuật ngữ "Bồ đề" (Bodhi) còn được dùng để nói
đến sự giác ngộ của chư Độc Giác Phật.[3] Đôi khi, thuật ngữ sambodhi
(sự giác ngộ viên mãn) cũng được dùng diễn đạt sự giác ngộ của
Đức Phật, chư Độc Giác Phật, và các vị A-la-hán.[4] Tuy nhiên, trong trường
hợp để phân biệt sự giác ngộ của chư Phật Duyên Giác và các vị
A-la-hán, thuật ngữ abhisambodhi (Vô thượng đẳng giác) và samma-sambodhi
(chánh đẳng giác) được dành chỉ riêng cho giác ngộ của Đức Phật.
Tam tạng Nikaaya cũng như văn học sớ
giải đã nỗ lực giải thích ý nghĩa chuẩn xác thuật ngữ bồ-đề
(bodhi). Vì thế, theo Sa'myutta-Nikaaya,[5] bồ-đề chính là đạt
được trí tuệ về Bốn Điều Chân Thật Vi Diệu (Tứ Thánh Đế). Mặt
khác, con đường Giác ngộ[6] 䠧iác ngộ là
con đường (có nghĩa là Tám Con Đường Chân Chánh). Giác ngộ được giải
thích như là sự thấu suốt bốn điều chân thật cao quý, đó là Bốn Điều
Chân Thật Vi Diệu[7]
Chứng đạt giác ngộ là thể nghiệm
cá nhân và vì vậy chỉ có người đạt ngộ mới thấu triệt bản chất
và ý nghĩa của giác ngộ. Lại nữa, nhiều đoạn trong Nikaaya đã lý giải
sự chứng quả giác ngộ của Đức Phật cũng như nội dung của chứng ngộ.[8]
Có hai vấn đề được đưa ra: Thứ
nhất, giác ngộ được mô tả một cách bình dị chính nhờ vào công phu
thiền định đã mang lại ánh sáng chân lý sau thời gian dài chịu thử
thách và lạc lối. Thứ hai là cách trình bày sinh động về cuộc ác chiến
quyết liệt giữa con người với Ma vương, cuối cùng Bồ-tát đã chiến
thắng Ma vương và chứng quả Chánh Đẳng Giác.[9]
Hai cách diễn đạt này cho thấy
rõ: cách thứ nhất diễn đạt là lúc ban đầu và cách diễn đạt thứ
hai là thần thoại hoá sau này, có lẽ cách diễn đạt sau này để cố gắng
trình bày tượng trưng cuộc chiến đấu nội tâm của Bồ-tát ngay trước
giờ phút thành Chánh Giác.
Những cứ liệu văn bản sớm nhất
cho rằng thái tử Sĩ-đạt-ta (Siddhattha Gotama) thoát ly đời sống gia đình
với mục đích duy nhất là chấm dứt hiện hữu luân hồi vốn chứa đầy
đau khổ.[10] Trải qua thời gian khá dài trong thử thách và đi sai đường,
cuối cùng Ngài liễu tri trọn vẹn nguyên nhân của tất cả đau khổ trong
đời và thấy rõ con đường đưa đến chấm dứt mọi đau khổ ấy. Chính
sự nhận thức thấu đáo này được gọi là giác ngộ.[11]
Từ các cứ liệu kinh điển nguyên
thuỷ, chúng ta hoàn toàn thấy rõ Đức Phật đạt đến đỉnh cao nhất của
trí tuệ chính là do đoạn trừ mọi lậu hoặc (aasavakkhaya-~naa.na).[12]
Hai loại tuệ giác khác đó là tuệ giác biết được nhiều kiếp trước
của mình và chúng sanh (Paali, pubbenivaasaanussati-~naa.na; Hán-việt dịch
là túc mạng minh) và tuệ giác biết được hiện tượng sanh và diệt
của chúng sanh (Paali, dibbacakkhu-~naa.na; Hán-việt dịch là thiên
nhãn minh) là những bước chứng ngộ đầu tiên. Trong nhiều kinh điển,
giây phút chứng ngộ này được minh hoạ như đoạn văn dưới đây: "
Với tâm định tĩnh ta hướng tâm đến trí tuệ đoạn trừ mọi lậu hoặc
(aasavaana'm khaya~naa.naaya citta'm abhininaamesi'm). Ta nhận chân: đây là
khổ (dukkha), đây là nguyên nhân của khổ, đây là sự đoạn diệt
khổ, đây là con đường đưa đến sự đoạn diệt khổ. Ta nhận chân: Đây
là lậu hoặc..., đây là tiến trình đưa đến sự đoạn diệt các lậu
hoặc. Biết như vậy, thấy như vậy, tâm ta thoát khỏi mọi lậu hoặc của
dục ái (kaamasava), hữu ái (bhavaasava) và vô minh ái (avijjaasava).
Khi tâm được giải thoát, ta biết rằng ta được giải thoát, và nhận thức:
sanh đã tận (khii.naa jaati), phạm hạnh đã thành (vusita'm
bramacariyam), việc nên làm đã làm (kata'm kara.niiya'm), không còn trở
lại đời sống nầy nữa"(naapara'm itthattaaya).[13] Sau khi tâm giải
thoát khỏi vô minh, nguồn gốc của tất cả khổ và tái sanh, tuệ giác
đoạn trừ các lậu hoặc trở nên viên mãn. Kể từ khi Bồ-tát Gotama chứng
quả Chánh Đẳng Chánh Giác, Ngài được tôn xưng danh hiệu là Bậc Giác
Ngộ, Đức Phật.
Kinh điển nguyên thủy không quan niệm
rằng thuật ngữ bồ-đề (bodhi) chỉ dành riêng cho Đức Phật. Tất
cả những vị đã vượt ra ngoài cơn lốc xoáy của sanh tử, đạt được
lậu tận trí (aasavakkhaya-~naa.na) đều được gọi là Bậc Giác Ngộ
và cũng chỉ cho những vị đã đoạn trừ được các lậu hoặc (khii.naasava)
hay còn gọi là những vị A-la-hán. Đức Phật đạt đến cực điểm của
tiến bộ tâm linh ngang qua chứng ngộ quả vị A-la-hán. Ngài là vị
A-la-hán đầu tiên và cũng được xem như những vị A-la-hán khác.[14] Chứng
quả giác ngộ trước những vị khác, Ngài đi tìm lại con đường mà nó
đã mất dấu quá lâu trên cõi đời.[15] Vì vậy, Ngài là vị tiên phong đã
thành công trên bước đường tìm cầu mục đích giải thoát, trong khi đó
những vị A-la-hán khác hành theo pháp của Ngài, do đó những vị ấy cũng
được gọi là những Bậc Giác Ngộ sau sự giác ngộ của đức Phật (buddhaanubuddhaa).[16]
Từ thời xa xưa đã có những nỗ
lực phân biệt sự giác ngộ của Đức Phật khác với sự giác ngộ với
chúng đệ tử của Ngài. Có lẽ vì mục tiêu này mà sự giác ngộ của Đức
Phật đã được xem là sự giác ngộ viên mãn nhất (anuttara-sammaa-sambodhi).
Cùng với việc mở rộng khái niệm "Đức Phật," nội dung giác ngộ
của Đức Phật cũng trải qua nhiều thay đổi. Vì vậy người ta cho rằng
mặc dù Đức Phật và chư vị A-la-hán đều chứng đạt tam minh (tisso
vijaa) nhưng tam minh của Đức Phật vẫn khác với chư vị A-la-hán. Tuệ
giác của Đức Phật được cho là do thành tựu từ nhiều phương diện.
Ngài đã đạt được lục thông (cha abhi~n~naa), thập lực (dasabala),
tứ vô sở uý (catu-vesaarajja), v.v... . Ngài đã thuần thục các pháp
đưa đến Giác ngộ (bodhi-pakkhikaa-dhammaa). Sau càng về sau Ngài được
tôn là Đấng Toàn Trí (sabba~n~nu). Tất cả những đặc điểm biểu
trưng này được xem như phần nào về sự giác ngộ của Đức Phật.[17]
Chính vì nội dung của Giác ngộ
thay đổi làm cho quan niệm về con đường đưa đến giác ngộ dường như
cũng có một vài biến đổi. Các cứ liệu kinh điển nguyên thủy mô tả
về sự chứng ngộ quả Vô Thượng Chánh Đẳng Chánh Giác của Đức Phật,
sau khi từ bỏ hai cực đoan là tham đắm ngũ dục lạc (kaamasukhallikaanuyoga)
và khổ hạnh ép xác (attakilamthaanuyoga), Ngài đi theo con đường Trung
đạo (majjhimaapa.tipadaa), tu tập Giới (siila), Định (samaadhi),
và Tuệ (pa~n~naa); chính con đường Trung đạo này đã đưa Ngài đến
giác ngộ. Cũng có một số cứ liệu kinh điển trình bày nhiều phương tiện
chứng đạt giác ngộ theo nhiều cách khác nhau. Chẳng hạn trong Samyutta
Nikaya,[18] có đoạn viết: chính do sự tu tập đạt được bốn thần thông
(iddhi-paada), Đức Như Lai được tôn xưng là một vị A-la-hán, một
vị giác ngộ viên mãn. Ở một đoạn khác trong kinh Tương ưng, tu tập
bảy pháp giác ngộ được xem là nhân, là duyên đưa đến quả Giác Ngộ.[19]
Những bản kinh sớm hơn không đề cập lại các pháp tu tập căn bản hướng
đến Giác ngộ (bodhi-pakkhikaa-dhammaa). Về sau, số lượng các pháp tu
tập then chốt này được tăng lên ba mươi bảy hoặc bốn mươi ba. Cho đến
sau này, cùng với đà phát triển của trường phái Đại thừa, Lục
Ba-la-mật (paaramita) và Thập Địa (Bhuumi) cũng được xem là những
nhân duyên thiết yếu đưa đến quả giác ngộ.[20]
Chứng đạt giác ngộ cũng đồng với
chứng đạt Niết-bàn. Đây là mục đích mà tất cả những vị đoạn trừ
hết thảy mọi lậu hoặc (aasava) dù là Chư Phật, chư Phật Độc Giác,
hay các bậc giác ngộ sau giác ngộ của Đức Phật. Phật giáo Nguyên Thủy
(Theravaada) không buộc chúng ta trở thành Phật để chứng đạt Niết
bàn nhưng chủ yếu chủ trương đoạn trừ các lậu hoặc để đạt Niết-bàn.
Phật giáo Nguyên thủy cho rằng có ba bậc giác ngộ: Chư Phật, Độc Giác
Phật, các vị giác ngộ sau Đức Phật hay còn là chư vị A-la-hán. Nhưng lý
tưởng này không được xem như như ba lý tưởng khác nhau mà những vị
theo Thượng Toạ Bộ theo đuổi như là sự lựa chọn của mình. Tuy nhiên,
sau này cùng với trào lưu phát triển của Phật giáo Đại thừa và khái
niệm Bồ-tát, các quả vị này được tuyên bố dứt khoát là ba giai đoạn
tu tập tâm linh khác nhau đưa đến ba bậc giác ngộ khác nhau là Vô Thượng
Chánh Đẳng Chánh Giác (anutara-samyaksambodhi), Duyên Giác (pratyekabuddha-bodhi),
và Thanh Văn Giác ('sraavaka-yaana) để đối thừa với ba quả vị giác
ngộ này, Tam thừa đã được thành lập, đó là Bồ-tát thừa (bodhi-satva-yaana),[21]
Duyên Giác thừa (pratyekabuddha-yaana) và Thanh Văn thừa ('sraavaka-yaana).
Hai thừa sau được xem như thấp hơn nhiều so với Bồ-tát thừa.
Khi Phật giáo, đặc biệt là Phật
giáo Đại thừa truyền bá rộng rãi đến nhiều nước khác, các quan điểm
và giáo lý đã bị thay đổi nhiều để phù hợp với niềm tin và quan niệm
riêng biệt của mỗi nước. Kết quả là nội dung và bản chất của Giác
ngộ cũng thay đổi ở mức độ nào đó. Các trường phái Phật giáo ở
Trung Quốc và Nhật Bản đã trình bày thêm nhiều quan niệm khác liên quan
đến bản chất giác ngộ và con đường đạt đến giác ngộ. Ví dụ, một
mặt, Phật giáo Thiền dạy rằng giác ngộ đạt được nhờ sự tuệ tri
về bản chất của hành giả (kiến tánh thành Phật). Mặt khác Phật giáo
Tịnh Độ cho rằng đạt được giác ngộ thông qua sự tế độ của Đức
Phật A-di-đà. Phật giáo Thiên Thai kể ra năm mươi hai giai đoạn hành giả
phải vượt qua trước khi đạt giác ngộ viên mãn. Một số trường phái
cho rằng chứng đạt giác ngộ phải tu tập từng bước (tiệm ngộ), trong
khi đó một số trường phái khác lại cho rằng chứng đạt giác ngộ là
sự trực ngộ nhanh chóng (đốn ngộ). Chính sự khác nhau này đưa đến việc
hình thành hai trường phái thiền Phật giáo riêng biệt.
***
[Dịch từ nguyên tác tiếng Anh
"Bodhi" trong Từ Điển Bách Khoa Phật Giáo (Encyclopaedia of
Buddhism), tập III, do giáo sư G.P. Malalasekera làm tổng biên tập.
Ceylon: The Government Press, 1971, trang 178-180]
CHỮ VIẾT TẮT
A. A"nguttara NIkaaya, I –
VI, ed. R. Morris, E. Hardy, C. A. F. Rhys Davids, PTS. 1885-1910.
DA. Diighanikaaya A.t.thakathaa
(Suma"ngalavilaasinii), I – III, ed. T. W. Rhys Davids, J. E. Carpenter, W. Stede, PTS.
1886-1932.
J. Jaataka (with commentary), I – VI,
ed. V. Fausbưll, PTS. 1962.
Lal. Lalitavistara, ed. P. L. Vaidya, PTS.
1, 1958.
Majjhima Nikaaya, I – IV, ed. V. Trenckner, R.
Chalmers, Mrs. Rhys Davids, PTS. 1888-1925.
M.A Majjhimanikaaya A.t.thakathaa
(Pa~ncasuudani), I-V, ed. J. H. Woods, D. Kosambi, I. B. Horner, PTS. 1922-38.
Mhvu. Mahaavastu, I – III, ed. E.
Senart, Paris, 1882-97.
S. Sa'myutta Nikaaya, I – VI, ed.
L. Féer and Mrs. Rhys Davids, PTS. 1884-1904.
Sn. Suttanipaata, ed. D. Anderser
and Smith, PTS. 1913.
SnA. Suttanipaata A.t.thakathaa
(Paramatthajotikaa II), ed. H. Smith, PTS. 1916-18.
tr. trang
VbhA Vibha"nga A.t.thakathaa
(Sammohavinodanii), ed. A. P. Buddhadatta, PTS.
Vin. Vinayapi.taka, I – V, ed. H.
Oldenberg, London, 1879-83.
VinA Vinaya A.t.thakathaa
(Samantapaasaadikaa), I – VII, ed. J. Takakusu, M. Nagai, PTS. 1924-47.
vctkt. và các trang kế tiếp
CHÚ THÍCH
[1] Bodhin- manas: Rg- veda, v. 75. 1.
viii, 82, 18.
[2] Trong ngữ cảnh này 'trí tuệ'
có nghĩa là thấy rõ được bản chất thật của các pháp
(yathaabhuuta~naa.na).
[3] Xem thêm các thuật ngữ pacceka -
bodhi (J. III, tr. 348; trong SnA. tr. 73 dùng để phân biệt với thuật ngữ
sammaa - sambodhi) và pacceka - bodhi - ~naa.na (J. IV, tr. 114). Điều đáng lưu ý
là thuật ngữ saavaka - bodhi không thấy xuất hiện trong kinh điển Paali và
văn học sớ giải mặc dù thuật ngữ Sanskrit tương đương là 'sravaka -
bodhi được dùng phổ thông trong các bản văn Sanskrit Phật giáo. Ghi chú
trong DA. I, tr. 100 có liệt kê ba cấp độ trí tuệ: Trí tuệ Thanh văn
(saavaka-paaramii-~naa.na), Trí tuệ Duyên Giác Phật (pacceka-buddha-~naa.na), Trí
tuệ của Phật (sabba~n~nuta-~naa.na). Đôi khi, thuật ngữ bodhi cũng được dùng
để chỉ cho trí tuệ cao tột của người tu khổ hạnh (ví dụ như trong
J. V, tr. 229-230).
[4] Rhys Davids cho rằng thuật ngữ này
tuyệt nhiên không có nghĩa là trí tuệ của Đức Phật mà nó luôn luôn chỉ
cho tuệ quán ở trạng thái cao hơn bậc Arahant (Dialogues, I, tr. 190 vctkt).
Tuy nhiên, quan điểm của ông không chấp nhận cách giải thích các dữ kiện
liên quan đến nguyên bản (xem thêm S. I, tr. 181; M. I, tr. 17, 163; Sn. kệ.
693, 696).
[5] Sa'myutta Nikaaya (Tương Ưng Bộ
Kinh), tập V, tr. 423.
[6] Bodhiiti maggo (con đường giác ngộ):
M.A. I, tr.54; VinA. I. tr. 139.
[7] Xem thêm I. B. Horner, Early Buddhist
Theory of Man Perfect, London, 1936, tr. 34 vctkt. VàVbhA. tr. 310.
[8] Có nhiều đoạn trong kinh mô tả
các vị đệ tử của Đức Phật chứng quả Giác ngộ. Trong Thera and Theri
- gaathaa (Trưởng Lão TăngKệ và Trưởng Lão Ni Kệ) cũng có rất nhiều
đoạn mô tả như vậy.
[9] M. I., tr.160-161., 240-241; Sn. Kệ
425- 49; xem thêm Lal. tr. 218 vctkt., Mhvu. II, tr. 238).
[10] dukkha: M. I, tr. 163; A. I, tr. 145;
S. II, tr. 104; III, tr. 65.
[11] M. I, tr. 167.
[12] Trong kinh Ariyapariyesana (M.I, tr.
163) không sử dụng thuật ngữ đặc biệt này, tuy nhiên ý tưởng đã diễn
đạt ý nghĩa quan trọng của nó.
[13] M. I. tr.23, 249.
[14] Vin. I, tr. 14
[15] S. II, tr. 105; V, tr. 160-161; M.
III, tr.8.
[16] Liên quan đến sự khác nhau giữa
Đức Phật và các vị A-la-hán.
[17] Xem ERE. II, tr. 740.
[18] M. V, tr. 127-128.
[19] S. V, tr. 127-128.
[20] Liên quan đến lời giải thích
Bodhi của Mật Tông.
[21] Những quan niệm này về sau
được trường phái Nguyên thủy Phật giáo (Theravaada Buddhism) công nhận. Dường
như nó được giới thiệu vào Phật giáo Tích lan trong thời kỳ
Polonnaruwa, trong suốt thời gian đó, đông đảo Phật tử của Đại thừa
Phật giáo cũng đã tìm ra hướng đi cho chính họ.
http://www.buddhismtoday.com/viet/phatphap/098-bode.htm