Hội Thảo và Lễ tưởng niệm Phật Thành Đạo

tại Bồ-đề Đạo Tràng, Ấn Độ

Thích Nữ Lệ Tâm

---

 Chiều 28-12-2000, phi trường Quốc tế Indra Gandhi, New Delhi rộn rịp đầy bóng những tăng ni sinh Việt Nam với những bó hoa tươi nhiều màu trên tay, những đôi mắt long lanh ngời sáng, những nụ cười hoan hỷ luôn nở trên môi… tất cả đang rộn ràng, hớn hở, chờ đợi đón phái đoàn hành hương từ Việt Nam sang do HT. Thích Trí Quảng, Trưởng Ban Hoằng pháp Trung Ương GHPGVN, Trưởng Ban Trị Sự Thành Hội TPHCM, và Tổng Biên tập báo Giác Ngộ làm trưởng đòan.

Vì đây là mùa hành hương cao nhất  (high season) trong năm, nên vé máy bay rất khó sắp xếp. 65 vị trong đoàn phải chia thành 3 chuyến bay khác nhau. Chuyến đầu tiên gồm Hòa thượng Trưởng đoàn và hai vị thị giả phải đi từ Kathmandu (thủ đô của vương quốc Nepal) đến New Delhi lúc 6 giờ chiều trên chuyến máy bay Ấn Độ (Indian Airlines). Đoàn thứ hai có 17 vị Phật tử cũng từ thủ đô Kathmandu đến New Delhi lúc 9 giờ 30 tối trên chuyến máy bay Aroplot và đoàn cuối cùng 45 vị trong đó có Thượng Tọa Giác Toàn, Phó Viện trưởng Học viện Phật Giáo Việt Nam tại TPHCM, Phó Tổng Biên Tập báo Giác Ngộ; Thượng Tọa Tịnh Diệu, Uỷ viên Ban Trị Sự Tỉnh Hội Phật giáo tỉnh Khánh Hòa, Chánh Đại Diện Phật giáo huyện Vạn Ninh, Ni Trưởng Đàm Ánh ở miền Bắc; Ni trưởng Diệu Nghĩa, Phó Trưởng Ban Trị Sự Tỉnh Hội Phật giáo tỉnh Tây Ninh; Ni trưởng Chơn Hiền, Viện chủ chùa Diệu Hỉ, TP Huế, cùng quý thầy cô và Phật tử  từ Daka (Bangladesh) đến New Delhi lúc 10 giờ đêm trên chuyến máy bay Aroplot .

Tất cả tăng ni sinh Việt Nam và công ty Du Lịch tại New Delhi đã tiếp đón đoàn, tặng hoa và chụp ảnh lưu niệm, rồi lần lượt đưa từng đoàn về khách sạn Ashok Country Resource để nghỉ ngơi. Hơn 100 người Việt Nam đã gặp nhau tại đây. Cuộc gặp gỡ giữa những người đồng hương  với nhau tại xứ người thật vui vẻ và đầy cảm động. Trời đã quá khuya, sương xuống thấm lạnh, thế mà tăng ni sinh vẫn quyến luyến mãi chưa muốn về. Cuối cùng hơn 12 giờ khuya quý tăng ni sinh đang tu học tại Ấn Độ đành phải giả từ đoàn ra về để đoàn nghỉ ngơi và hẹn sẽ gặp nhau lại tại Việt Nam Phật Quốc tự ở Bồ-đề Đạo Tràng từ ngày 30-12-2000 đến ngày 3-1-2001.

Trưa 1 giờ ngày 29-12 phái đoàn VN đã đáp chuyến bay Ấn Độ từ New Delhi về Patna (thủ phủ của tiểu bang Bihar), rồi từ Patna có xe buýt đưa đoàn về Bồ-đề Đạo Tràng. Vào tối 28-12-2000, quý đại đức Thích Nhật Từ, Thích Huệ Khai, Thích Phước Chí, Thích Giác Hoàng, quý sư cô Thích Nữ Liên Hiếu và Thích Nữ Liên Hoà đã rời sân ga đi Bồ-đề Đạo Tràng để đoán đoàn tại đây cũng như để chuẩn bị các việc cần thiết khác. Riêng về phía tăng ni sinh VN tại Delhi có 51 vị cùng 8 vị Phật tử hộ đoàn lúc 10:30 tối ngày 29-12 đã khởi hành trên chuyến tàu Purshottam Express, số 2802 để đi Gaya.  Vì là mùa đông, phải mang nhiều đố ấm, thêm nữa thực phẩm như đậu hủ, bún, nước tương, chén đũa …cho gần 200 người ăn, những thứ phải mua trước ở chợ I.N.A tại New Delhi, nên hành lý chuyên chở rất nhiều. Nhưng nhờ có quý đại đức Thích Tâm Pháp, Thích Thanh Chương, Thích Quang Thạnh, Thích Thiện Quý, Thích Thiện Thành… rất năng nỗ và nhanh nhẹn, và cũng nhờ sư cô Giới Hương đã phân chia số ghế xe lửa trước trên xe buýt, nên quý thầy cô có thể tự tìm số giường  của mình và tất cả hành lý cũng đã được ổn định tốt đẹp trước khi tàu chuyển bánh.

Chiều 1 giờ 30 ngày 30-12-2000 đoàn đến Gaya. Tàu đã chạy gần 15 tiếng đồng hồ cho chặng đường dài 993 km. Tại sân ga Gaya, thầy Lệ Thọ đã thay mặt ban tổ chức ra đón quý thầy cô. Vì số phòng trong Việt Nam Phật Quốc Tự có giới hạn, và dành cho đoàn hành hương từ VN sang, nên quý sư cô ở Delhi được bố trí nghỉ ở chùa  Shechen Tennyi Dargyeling thuộc Phật giáo Tây Tạng, còn quý thầy ở chùa Trung Quốc Maha Bodhi. Cả hai chùa này nằm cạnh nhau và rất gần đại tháp. Mỗi ngày, ba buổi đều có xe buýt đưa đón về chùa VN dùng cơm và dự lễ.

Vào buổi chiều cùng ngày, đoàn nhận được điện thoại của Thầy Hạnh Chánh từ Delhi báo hung tin Hòa thượng Thanh Kiểm viện chủ tổ đình Vĩnh Nghiêm tại TPHCM  đã viên tịch. Tin này khiến cho tất cả mọi thành viên trong đoàn ai cũng bàng hòang và thương tiếc.

Tối 30-12 tất cả tăng ni sinh VN tập trung tại Thiền Đường Việt Nam Phật Quốc Tự để vấn an sức khỏe H.T Trưởng đoàn và TT. Thích Huyền Diệu, trưởng ban tổ chức. Vẫn xâu chuỗi tràng hạt trên tay, vẫn chiếc pháp tràng màu nâu vàng trên cổ, vẫn ánh mắt từ bi độ lượng, lời huấn từ của Hòa thượng Thích Trí Quảng thật từ tốn và cảm động:

Hòa thượng Thanh Kiểm đã viên tịch. Ngày 1-1-2001 chúng ta sẽ chính thức làm lễ truy niệm Hòa Thượng. Các Hòa thượng lớn đã lần lượt ra đi. Thầy rồi cũng sẽ thế. Cho nên các anh em hãy tu học cho giỏi, sớm trở về quê hương, trẻ hóa ban lãnh đạo của Giáo Hội, góp phần đem ánh sáng từ bi và trí tuệ đến với con người Việt Nam.

Hôm nay thầy rất vui khi thấy các anh em tụ hội về đây dự lễ thật đông đủ. Thầy cũng như Giáo Hội kỳ vọng rất nhiều vào các tăng ni trẻ đang tu học tại Ấn Độ. Đây là những mầm non tương lai của PGVN. Thầy rất mong mỏi các anh em sau khi ra trường phải dấn thân phục vụ Phật pháp và nhân sinh. Các Hòa thượng tuổi cũng đã lớn rồi, thầy tương đối nhỏ tuổi hơn so với các Hòa thượng khác, nên thầy hy vọng có thể cùng làm việc với các anh em trong vài năm nữa, trước khi thầy về cõi Phật như HT. Thanh Kiểm.

Nhớ lại vào thời thầy còn trẻ khi sang Nhật học, thầy cũng luôn theo dõi các sinh hoạt, tổ chức, đoàn thể, giáo hội tại Nhật Bản để học những điều hay của họ, để góp phần chấn hưng Phật giáo. Khi về nước, thầy thành lập đạo tràng Pháp Hoa. Thầy giản dị hóa nghi lễ. Vì một xã hội hiện đại thì không thể rườm rà nhiều nghi lễ. Hình thức càng ngắn gọn càng tốt. Đạo tràng Pháp Hoa thành công là nhờ điều này. Thời khóa tụng niệm của đạo tràng dài lắm chỉ có 30 phút, vì vậy mà có nhiều người tham dự. Ý của thầy là làm sao ít thời gian, ngắn gọn, dể hiểu mà đầy đủ ý nghĩa. Càng phức tạp cầu kỳ thì không phổ cập quần chúng được, vì đại đa số quần chúng Phật tử có trình độ bình dân và không có nhiều thời gian rảnh do phải đối đầu với cuộc sống gian khó. Thầy mong sao khi các anh em ra trường, viết lách hay giảng dạy Phật pháp nên thích ứng nội dung cho cả hai giới trí thức và bình dân. Nghĩa là phải triển khai giáo pháp theo cách mà người trí thức khi tiếp cận cũng không cho là thấp trong khi  người bình dân cũngï không cho là quá cao. Thích ứng được như vậy thì việc hoằng pháp sẽ thành công và mang nhiều lợi lạc.

Thầy muốn các anh em cùng tham gia thảo luận về ý nghĩa Phật Thành Đạo và nhất là ứng dụng các giá trị thực tiễn từ sự thành đạo của đức Phật vào trong cuộc sống. Đây là công việc rất thiết thực, nhất là đối với các anh em đang là những nghiên cứu sinh. Ý nghĩa Thành Đạo này được chia làm hai thời kỳ: (1) Trước khi Thành Đạo, Đức Phật chỉ là một sa môn chưa giáo hóa thuyết phục được mọi người, (2) Sau khi Thành Đạo thì ngài đã độ vô số người không thể tính kể trong suốt 49 năm và trải qua nhiều thế kỷ cho đến ngày nay.

Tuy chúng ta chưa bằng Đức Phật và các vị Bồ-tát, nhưng chúng ta có thể thuyết phục được quần chúng, có thể độ người trong số lượng nào đó thì đó cũng là mức độ “thành đạo” mà chúng ta có thể có được.

Trong thiên niên kỷ thứ III, Phật giáo phải thực sự đáp ứng đời sống tâm linh cho nhân loại. Phật giáo sẽ trở thành cây cổ thụ cung cấp bóng mát đạo đức và trí tuệ cho nhân sinh.  Làm được như vậy thì chúng ta sẽ góp phần làm cho ý nghĩa thành đạo trở nên thiết thực hơn. Sau khi tốt nghiệp về nước theo khả năng của mình, các anh em phải phát tâm bồ-đề, cống hiến tâm lực và trí tuệ của mình cho sự nghiệp hoằng pháp độ sanh; đó cũng là một mặt khác của thành đạo. Chúng ta hãy suy nghĩ để có nhiều cái   “thành đạo” đúng với khả năng và tâm nguyện của mình.

Đó là những lời dặn dò, nhắn nhủ ngắn gọn của thầy. Một lần nữa, thầy mong các anh em luôn luôn trau dồi đời sống đạo đức, trí tuệ và thiền định để trang bị cho mình một hành trang tốt hơn cho tương lai của Phật giáo Việt Nam và đất nước Việt Nam.”

Bên ngoài thiền đường, trời tối đen như mực. Cái lạnh của mùa đông đã từ những ô cửa sổ len lén đi vào, nhưng lòng tất cả chúng tôi thật ấm lại và tràn đầy cảm xúc trước những lời dạy đầy chân tình và trí tuệ của Hòa thượng Trưởng đoàn. Bao nhiêu mệt nhọc đường xa đã tan biến, chỉ còn lại sự nhận thức về bổn phận của mình đối với Phật giáo, dân tộc và đất nước VN thân yêu, và sẽ sống xứng đáng với sự quan tâm và tin cậy của chư tôn đức đối với thế hệ tăng ni trẻ.

Sáng ngày 31-12-2000 khi ông mặt trời chưa kịp ló dạng, thì đoàn VN đã tập trung đầy đủ tại tháp Đại Giác (Maha Bodhi), đi kinh hành và lễ Phật. Thật là đẹp biết bao trên tay của Hòa thượng Trưởng đoàn, quý tăng ni và Phật tử…là mỗi đóa hoa sen nở tròn thơm ngát, những ngọn nến thắp sáng lung linh…Tất cả đều nghiêm trang, im lặng mặc niệm kinh hành xung quanh đại tháp và cây Bồ-đề. Sắc y vàng tươi của tăng ni VN hòa với màu áo tràng lam của Phật tử đã làm cho đại tháp trong buổi ban mai thêm rực rỡ và tôn nghiêm.

***

Rồi ngày đầu tiên của mùa xuân năm 2001 cũng đã đến. Những hạt mưa bay lất phất não nề, buồn bã như tiễn đưa giác linh cố Hòa thượng thượng Thanh hạ Kiểm quy về cảnh Phật. Tại thiền đường Việt Nam Phật Quốc Tự, hương án đã bày, bài vị đã cắm lên, khói nhang nghi ngút, tất cả quý chư tôn Hòa Thượng, Thượng Tọa, đại đức tăng ni và Phật tử VN đồng thanh mặc niệm cho Giác linh của Hòa thượng cao đăng Phật quốc. HT. Thích Trí Quảng, TT. Thích Giác Toàn, Ni Trưởng Đàm Ánh đã lần lượt nói lời truy niệm  bộc bạch cảm xúc của mình. Kế đó là tăng ni sinh đại diện 3 khóa học ở trường Cao Cấp Phật học Việt Nam (nay là Học viện Phật giáo Việt Nam tại TP. HMC) đã nói lên những dòng thương cảm và tôn kính của mình đối với Hoà thượng, vị thân giáo sư đầy tận tụy trong nhiều năm dưới các mái trường Phật học.

Đại Đức Thị Quả đại diện cho Khóa I  trường Cao cấp Phật học VN đang du học tại Delhi đã nhắc lại  những kỷ niệm, những đức hạnh hiền từ, khiêm cung rất mực của Hòa thượng khi ngài còn sống như sau:

…Bạch Thầy! Nhớ năm xưa nơi mái trường Cao Cấp Phật học, Thầy đã đem những tinh hoa giáo nghĩa Đại thừa truyền dạy cho chúng con, giúp chúng con thấu rõ được giáo lý thâm cao huyền diệu. Ngài đã để lại cho chúng con một tấm gương sáng về giới hạnh trang nghiêm, tinh thần minh mẫn. Đời sống của một bậc cao tăng, thạc đức sao mà vô cùng giản dị. Viện chủ của một tổ đình nguy nga mà đi lại vẫn là những phương tiện khiêm tốn thô sơ. Là giáo thọ sư của một học viện nổi tiếng của PGVN mà lời nói vẫn một mực từ hòa, khiêm hạ của Bồ-tát Thường Bất Khinh. Ngài đã thể hiên trọn vẹn là một bậc đạo sư mẫu mực.

Giờ đây hàng sơ học hậu bối chúng con làm sao khỏi chạnh lòng rơi lệ khi nghe tin ngài đã chích lý Tây quy. . .

Đại đức Bửu Chánh đã đại diện cho tăng ni sinh khóa II trường Cao Cấp Phật học dâng đôi dòng ai điếu như sau:

…Chúng con làm sao quên được hình ảnh từ bi đức độ của bậc thầy từ hòa, khả kính. Với tấm lòng rộng lượng bao la như biển cả mênh mông, ngài đã ban rãi cho chúng con những lời vàng ngọc làm kim chỉ nam cho cuộc sống nhiêu khê khổ ải này. Chúng con không chỉ đón nhận nơi Hòa thượng những lời chỉ dạy cao quý, giá trị mà chúng con còn học hỏi ở Hòa thượng đức độ tu hành Từ, Bi, Hỉ, Xả. Trong kinh Pali có dạy "Cái gì là lõi cây, cái đó sẽ tồn tại.”  Ngài như một ngôi sao, càng nhìn càng sáng. Giữa cuộc đời thị  phi, Hòa thượng như một dòng nước cam lồ tưới xuống cho cây từ bi nở hoa, kết trái. Giữa đêm đen mù mịt, Hòa thượng như vì sao Bắc đẩu soi đường, định hướng. Giữa tị hiềm chia rẽ, Hòa thượng như một chất keo làm kết lại tình người. Hòa thượng đã để lại cho chúng con một tấm lòng quảng đại vì quần sanh, một của hồi môn cho các tâm hồn hướng thiện . . .

…Lòng của chúng con, những người học trò nhỏ bé năm xưa của Hòa thượng, quặng đau như cắt khi vĩnh biệt bậc thầy từ ái.

Nào những tưởng ngọn đèn dù trước gió

Mà trăm năm còn lưu lại chốn sa-bà

Ngờ hay đâu mới 80 năm

Đã về cảnh Phật.

Chuông tiễn đưa vĩnh biệt thầy hiền

Thuyền Bát Nhã thuận buồm về bến giác…"

Kế đến là ai điếu của đại đức Thiện Hữu, đại diện cho tăng ni sinh khóa I, Trường Cơ Bản Phật Học TP. Hồ Chí Minh, và khoá III, trường Cao cấp Phật học VN đang du học tại Delhi như sau:

…Hởi ôi!

Trời miền Nam vi vu gió thảm

Mưa âu sầu ảm đạm khắp già-lam

Tổ Đình Vĩnh Nghiêm trắng xóa một màu tang

Nơi Phật quốc lòng chúng con càng bi thống !

…Đau đớn thay !

Duyên trần phải mãn

Tụ tán thường tình

Bao đệ tử chưa rõ tâm minh

Người vội Tây Phương quảy gót!

Kể từ nay:

Lời di huấn vẫn còn thanh thoát

Nhưng tôn nhan chẳng thấy nơi đâu

Chúng con nơi xa chấp tay nguyện cầu

Cho Hòa thượng trần lao vãng phảng

Ao thất bảo, hàng thọ kết bạn

Cửu phẩm liên hoa có dáng ân sư

Chúng con tất dạ tạ từ

Bậc thầy Giới- Thân hóa độ

Ôi Thôi! Vĩnh Nghiêm chín tầng mờ mịt

Mây đi bặt tích âm bi

Sa-la lá rủ ngàn năm

Ấn Độ âm thầm khóc tiễn

Trọn đời chúng con cung nguyện

Noi chí xuất trần

Lời vàng thước ngọc cao vân

Cúi đầu khắc sâu tâm khảm . . .

Nam-mô Ma-ha Tỳ-kheo Vĩnh Nghiêm Đường Thượng pháp húy thượng Thanh hạ Kiểm tác đại chứng minh."

***

Sau buổi lễ truy niệm Hòa thượng Thanh Kiểm là buổi hội thảo về "Ý Nghĩa Phật Thành Đạo" với sự chứng minh của HT. Thích Trí Quảng, T.T. Thích Huyền Diệu, T.T. Thích Giác Toàn, và T.T. Thích Tịnh Diệu. Quý tham luận viên là những vị có tham gia bài viết trong tuyển tập dày hơn 400 trang, khổ A-4, với tựa đề ""Bản Chất &Con Đường Giác Ngộ và các Vấn Đề Thời Đại" do HT. Thích Trí Quảng và T.T. Thích Huyền Diệu biên tập và đại đức Thích Nhật Từ làm trợ lý biên tập. Tuyển tập gồm có 66 bài viết và dịch, được phân thành bốn chủ đề chính: (1) Bản chất và con đường giác ngộ, (2) Tưởng niệm Phật thành đạo và niên đại của ngài, (3) Phật giáo và các vấn đề thời đại, (4) Bồ-đề Đạo Tràng: lịch sử và chiêm bái. Ngoài ra còn có vài bài viết và dịch của thầy Nguyên Tạng và một số vị khác gởi đến trễ nên đã không kịp đưa vào tuyển tập.

Trước khi bắt đầu hội thảo, tuyển tập này được trao tặng đến từng vị tăng ni và toàn thể Phật tử hiện diện, kèm theo đó là một đĩa CD chứa nội dung của tuyển tập cũng như hàng ngàn bài viết và dịch Anh-Việt về Phật pháp trên trang nhà Đạo Phật Ngày Nay, http://www.buddhismtoday.com  do đại đức Thích Nhật Từ biên tập và thiết kế, cũng được biếu tặng chư tôn đức và Phật tử trong phái đoàn hành hương từ Việt Nam sang. Phải nói thành quả của tuyển tập và đĩa CD này là do đại đức Thích Nhật Từ, Sư Giác Hoàng và một số quý thầy cô khác đã thức nhiều đêm trong thời gian gấp rút để hoàn thành đúng vào thời gian ấn định.

Không khí buổi hội thảo thật sinh động. Theo lời chỉ dạy của Hòa thượng chủ toạ, do vì thời gian có giới hạn, mỗi tham luận viên chỉ được trình bày 5 phút. Điều này cũng làm vài thuyết trình viên chưa kịp chuẩn bị đã hơi “bối rối.” Mỗi lần Hòa thượng nhìn đồng hồ, rồi gõ chuông để báo thời gian trình bày đã hết, cả hội trường cười vang thật vui nhộn...

Tham luận viên đầu tiên là đại đức Thị Quả. Đại Đức đã bàn về cách tiếp cận nhị nguyên về Đức Phật của các nhà nghiên cứu Phật học hiện đại cũng như những người thuộc các tôn giáo khác.

Vị kế tiếp đó là Đại đức Giác Ngôn đã bàn đến giá trị vô song của Bồ-đề Đạo Tràng và con đường giác ngộ mà Đức Phật đã đi qua.

Sư cô Giới Hương với đề tài "Vài nét về Phật giáo ở Châu Á và Châu Âu trong thế kỷ XX" nhằm nhấn mạnh kinh nghiệm hoằng pháp của các bậc tiền bối ở Châu Á và Châu Âu sẽ là nguồn tài liệu sống vô cùng quý giá cho những nhà truyền giáo. Sư cô đã đặt giả thuyết nếu đời sống càng phát triển về vật chất như phương Tây thì sẽ càng thiếu hụt về tinh thần và do đó tìm về Châu Á để thăng bằng đời sống, thì mảnh đất phương Tây sẽ trở thành mảnh đất hứa hẹn cho các nhà truyền giáo của đạo Phật trong thiên niên kỷ mới. Với bối cảnh của nền văn minh kỹ thuật, phương Tây có thể sẽ trở thành nơi chủ lực cho sự phục hưng Phật giáo trên hành tinh này.

"Đạo Phật là con đường giác ngộ" là đề tài của sư cô Huệ Liên. Sư cô đã diễn tả Giác ngộ như là sự chuyển hóa nhân tính một cách trọn vẹn về bốn phương diện. Về nhận thức, giác ngộ là sự chuyển thức thành trí; về tình cảm, giác ngộ là chuyển hóa các tính bất thiện; về thái độ, giác ngộ là sự chuyển hóa lòng vướng mắc thành xả bỏ; về cách cư xử, giác ngộ là chuyển hóa họat động xấu ác thành họat động thiện ích.

Đại Đức Lệ Thọ đã kêu gọi cần phải có một đạo Phật "thích nghi" để đáp ứng lại một cách hiệu quả những nhu cầu đa dạng của thời đại, hòa nhập trào lưu toàn cầu hóa, Việt hóa nghi thức tụng niệm, thay đổi thời khóa nghi lễ, vận dụng triệt để các phương tiện thông tin đại chúng, nhất là đưa ba tạng kinh điển và các phương diện ứng dụng của giáo lý vào các trang nhà điện tử (website) để truyền bá chánh pháp. Có như vậy Phật giáo chắc chắn sẽ trở thành tôn giáo toàn cầu trong thiên niên kỷ thứ ba.

Sư cô Đồng Anh khẳng định chân lý bất hủ mà Đức Phật đã tự mình khám phá và tuyên bố, đó là "Tất cả chúng sanh đều có Phật tánh và con đường thể nhập Phật tánh này không có gì khác hơn là sự tu tập đạo đức, trí tuệ và thiền định của bản thân.”

Dựa vào kinh điển Pali, sư cô Trí Liên đã trình bày con đường giác ngộ là thực hành Giới-định-Tuệ, tu tập Bốn Niệm xứ… Nói cách khác, thiền định chính là nền tảng của giác ngộ và giải thoát trong Phật giáo.

Sư cô Hương Nhũ với bài "Con đường siêu thế" đã mong mỏi chư tôn đức lãnh đạo Giáo Hội hãy quan tâm và trao gia tài thánh thiện cho thế hệ tăng ni sinh trẻ, những người có thể tiếp chư tôn đức gánh vác trách nhiệm tuyên bố thông điệp của Đức Phật hôm nay và mai sau.

Giác Ngộ là tinh hoa của sự nỗ lực chân chánh trong tu học bản thân, không hề có yếu tố tha lực hay ân sủng của siêu nhiên. Đó là nội dung bài thuyết trình của thầy Quang Thạnh.

Thầy Thanh Chương đã ví quá trình thực nghiệm tâm linh, chứng đắc giải thoát của Đức Phật bằng bốn chặng đường: (1) vì lòng từ thương xót nhân sinh, (2) từ bỏ đời sống vương triều để tìm cầu chân lý, (3) thể hiện và chứng nghiệm tâm linh qua con đường trung đạo, và (4) sự giác ngộ trọn vẹn và hoằng pháp lợi sanh.

Buổi hội thảo được tạm dừng tại đây để tham dự lễ cúng dường trai tăng. Chương trình hội thảo tiếp tục diễn ra vào 2 giờ chiều cùng ngày.

Thầy Huệ Khai mở đầu lại cuộc hội thảo với đề tài "Đức Phật: Nhà giáo dục vĩ đại,”  nhằm xác định tinh thần giáo dục của đức Phật rất bao dung, bình đẳng và nhắm đến mục đích an lạc và giải thoát cho nhân sinh.

Sư Cô Liên Chương với bài "Ý nghĩa Phật thành đạo" đã khẳng định Giác Ngộ là khai mở con đường giải thoát cho tất cả chúng sanh, là quá trình nỗ lực bản thân, là cải cách các bất công xã hội…

Sư cô Huệ Nguyệt lập luận rằng nếu đau khổ liên hệ và thuộc về cảm thọ, thì con đường giải thoát là con đường làm chủ các giác quan, thanh tịnh hóa các cảm giác.

Tuệ tri cái "bi" trong tinh thần vô thường, vô ngã sẽ giúp hành giả sống trong cái "mỹ" an lạc và hạnh phúc. Đó là nội dung đề tài "Gía  trị thẩm mỹ trong giáo lý vô thường- vô ngaõ" của sư cô Liên Dung.

Thầy Tâm Pháp với đề tài "Hai tiêu chuẩn cần thiết của một sứ giả hoằng pháp" đã nghĩ rằng một nhà hoằng pháp hiện đại phải có quan điểm nhất quán trong giảng dạy giáo lý và cần nắm vững hệ thống giáo lý.

Thầy Nhật Từ kết thúc cuộc hội thảo với đề tài "Ác ma" có hai: (1) Ác ma trước khi Đức Phật thành đạo là quân ma nội tâm, tức phiền não lậu hoặc, chớ không phải là thiên ma hay ma quỷ bên ngoài, (2) Sau khi Đức Phật thành đạo, khái niệm “ác ma” trong sự kiện thỉnh Đức Phật không chuyển pháp luân và sớm nhập Niết bàn, không mang tính chính thống hay được “thêm thắt vào” về sau, nếu nhìn từ góc độ văn bản học.

Vì thời gian có giới hạn, quý tăng ni sinh có đóng góp các bài dịch như quý đại đức Thích Minh Thành, Thích Giác Hoàng, Thích Phước Chí, Thích Thiện Quý, quý sư cô Thích Nữ Liên Hiếu, Thích Nữ Liên Hoà đã phải nhường thời gian trình bày của mình cho phần thảo luận của hội thảo.

Để bắt đầu cho buổi thảo luận, TT. Thích Giác Toàn bày tỏ lòng hoan hỷ khi nhìn thấy tăng ni sinh du học tại Ấn Độ đã tương đối trưởng thành qua các bài viết và dịch. Điều này cho thấy tiềm năng của các tăng ni sinh rất lớn và sau này có thể cống hiến rất nhiều cho Phật giáo và đất nước Việt Nam. Thượng Tọa cũng dạy thêm rằng không phải chỉ ở Tây Tạng mới có các bậc cao tăng hay thánh tăng như ngài Dalai Lama, mà VN chúng ta cũng có, nếu chúng ta biết quay về tìm kiếm những viên ngọc quý nơi quý Hòa Thượng, và chư Tôn Đức VN mình.

Thượng Tọa Tịnh Diệu phát biểu rằng không có sự cúng dường nào bằng sự cúng dường Pháp, mà trọn ngày đầu xuân 1-1-2001 phái đoàn hành hương từ Việt Nam đã nhận được từ sinh hoạt trao đổi chánh pháp của buổi hội thảo. Thượng toạ xin tùy hỷ công đức với Ban Tổ chức đã dành cho phái đoàn món quà cao quý này…

TT. Thích Huyền Diệu, trưởng ban tổ chức hội thảo và lễ tưởng niệm, mong muốn quý tăng ni phải "Tri hành hợp nhất,”  "Trí đức song tu" nghĩa là lời nói hay sáng tác và sự thực nghiệm giáo pháp phải song hành và cùng hoàn thiện. Thượng Tọa mong mỏi quý tăng ni sinh đang tu học tại Ấn Độ hấp thụ những tinh hoa của Phật giáo và đất nước Ấn Độ để góp phần làm vững mạnh ngôi nhà Phật giáo Việt Nam. Thượng toạ bày tỏ lòng cảm động trước sự tham dự đông đảo và nhiệt tình của quý tăng ni và Phật tử tại buổi hội thảo lần đầu tiên được tổ chức tại Việt Nam Phật Quốc Tự. Thượng toạ thiết tha mong đợi trong tương lai sẽ có thêm nhiều sinh hoạt tương tự được diễn ra tại ngôi chùa Việt Nam đầu tiên tại đất Phật này. Tất cả mọi người đã vỗ tay nhiệt liệt một cách hoan hỉ cho sự kết thúc viên mãn.

***

Trưa ngày 1-1-2001, sau những giây phút nghỉ giải lao của buổi hội thảo buổi sáng, HT. Thích Trí Quảng, TT. Thích Giác Toàn, Ni trưởng Diệu Nghĩa, Ni sư Đàm Ánh v.v. . . đã đại diện cho chư tôn đức và nhiều ân nhân VN khác hỉ cúng cho hơn 100 tăng ni VN đang du học tại Ấn Độ, và hơn 40 vị Hoà thượng, Thượng toạ, Đại đức đại diện cho các chùa, thiền viện nước ngoài ở lân cận Bồ-đề Đạo Tràng. Được biết trong số tịnh tài và tịnh vật mà quý phái đoàn đã cực khó mang sang Ấn Độ còn có sự đóng góp đặc biệt của chư tôn đức Ban Trị Sự Thành Hội Phật giáo, TP. HCM, HT. Ninh Hùng và TT. Tôn Thật của Phật giáo Hoa tông, Phật tử Đạo Tràng Pháp Hoa tại TP. HCM và Hà Nội v.v. . . 

Các bàn ăn được sắp xếp cả trong trai đường của Việt Nam Phật Quốc Tự và hành lang của trai đường mới đủ chỗ cho gần 200 vị. Có 53 tăng ni sinh VN đang tu học tại Ấn Độ tham dự lễ này đã được Hòa thượng biếu cho mỗi vị 100 đô la Mỹ, bên cạnh đó còn có những gói quà kẹo bánh, được biết đó là tấm lòng của quý Phật tử từ miền Bắc xa xôi, đã gởi qua cho tăng ni đang du học ở xứ người chút tình quê hương khi xuân về, tết đến. Trong gói quà trai tăng đó còn có những cuốn lịch hình cây cảnh (bonsai) khoe hương sắc thắm của Thành Hội Phật giáo TP.HCM, có những cuốn lịch hình Chư Phật và Bồ Tát đặc trưng cho Từ bi-Trí Tuệ-Hạnh Nguyện và Hùng lực của Ban Hoằng Pháp Trung Ương GHPGVN, Báo và Nguyệt san Giác Ngộ và cả những cánh thiệp mai vàng tươi đẹp của Ban Trị Sự Thành Hội Phật giáo TP.HCM tặng cho tất cả. Riêng quý tăng ni VN không có mặt do bận rộn thi cử và nghiên cứu, cũng như quý khách tăng nước ngoài cũng được Hoà thượng Trưởng đoàn cúng dường 40 đô Mỹ mỗi vị. Cũng nhân dịp này, TT. Thích Giác Toàn đã “lì-xì” cho quý tăng ni sinh có mặt 100 đồng Rupes Ấn Độ (tương đương 35.000 đồng VN) mỗi vị, và TT. Thích Huyền Diệu đã tặng cho toàn thể tăng ni VN đang học tại Ấn Độ mỗi vị 100 đồng Rupes, một thiệp xuân và tờ giới thiệu về Việt Nam Phật Quốc Tự.

Một điểm nổi bật của lễ trai tăng này là có sự hiện diện của chư tôn Hòa Thượng, Thượng Tọa, Đại đức tăng từ các nước như Thái Lan, Tích Lan, Miến Điện, Ấn Độ, Bhutan, Bangladesh, Tây Tạng, Đại Hàn, Trung Quốc, Đài Loan, Sikkim, Nhật Bản và chư tăng Việt Nam đang sống ở hải ngoại.

Trong buổi lễ trai tăng đầu xuân tại xứ Phật này, nơi Việt Nam Phật Quốc Tự đã hiện lên một hình ảnh rất đẹp là cả ba hệ phái của PGVN đều hiện diện hài hòa đầy đủ. Hình ảnh sống động này đã khiến cho chư tăng nước ngoài rất ngạc nhiên và nể phục. Với lời giới thiệu chương trình nhẹ nhàng của đại đức Thích Thanh Chương, với sự mời gọi chân thành của TT. Thích Huyền Diệu, chư tôn đức VN và nước ngoài đã lần lượt chia sẻ các kinh nghiệm hoà hợp các tông phái Phật giáo để truyền bá thông điệp cứu khổ của đức Phật.

Mở đầu cho buổi trao đổi kinh nghiệm hoằng pháp này, HT. Thích Trí Quảng (đại đức Thích Nhật Từ thông dịch ra tiếng Anh) đã giới thiệu với chư tôn đức nước ngoài về sự cùng hiện hữu và phát triển của các truyền thống Phật giáo Đại thừa, Thượng toạ bộ và Khất sĩ tại Việt Nam. Hoà thượng đã khẳng định sự song hành và phát triển của các truyền thống Phật giáo ở VN không chỉ thể hiện tinh thần hoà hợp, đoàn kết mà đức Phật đã ân cần giảng dạy từ ngàn xưa, mà còn cho thấy tinh thần “cùng tồn tại trong tôn trọng, hoà hợp và cùng phát triển” sẽ là tiêu chí phục vụ nhân loại một cách có hiệu quả trong thiên niên kỷ mới. Hoà thượng đã kêu gọi các nhà lãnh đạo Phật giáo nên ngồi lại với nhau để cùng chung sức truyền bá thông điệp giải thoát của đức Phật.

TT. Thích Giác Toàn (đại đức Thích Minh Thành thông dịch) giới thiệu về cuộc đời và hạnh nguyện của Tổ sư Minh Đăng Quang cũng như tinh thần phục vụ Phật pháp của hệ phái Khất Sĩ tại Việt Nam. Thượng toạ xác định rằng mặc dù xuất thân từ các truyền thống khác nhau, từ các quốc gia khác nhau, nhưng tất cả chúng ta đều là những người con Phật, do đó, chúng ta cần phải có trách nhiệm duy trì và truyền bá đạo giác ngộ của đức Phật trong tinh thần đoàn kết.

Thay mặt chư tăng ni Thượng toạ bộ Việt Nam, đại đức Bửu Chánh đã bày tỏ niềm hoan hỷ trước sự hiện diện chư tôn đức Việt Nam và các nước và nói lên tinh thần cùng tồn tại của các tông phái và hệ phái Phật giáo tại Việt Nam.

Thay mặt cho chư tôn đức nước ngoài, Thượng Tọa M. Wimalasara (đại đức Thích Nhật Từ thông dịch ra tiếng Việt), người Tích Lan, Trợ lý Tổng Thư Ký của Hội Đại Giác Ngộ (Maha Bodhi Society) trên toàn thế giới và cũng là vị đương kim trụ trì chùa Maha Bodhi tại Bồ-đề Đạo Tràng, Ấn Độ, đã xác định tinh thần Phật giáo là tinh thần hoà hợp, dang rộng đôi tay đoàn kết, không phân biệt và không kỳ thị, dù dưới bất kỳ hình thức nào. Thượng toạ đã lưu ý rằng vài nước từ xa xưa vốn xem Phật giáo là quốc giáo chẳng hạn như Ba Tư, Malaysia, Philipine, Indonesia đã trở thành các nước Hồi giáo; trong khi đó, Ấn Độ là nơi sản sanh ra ánh đạo vàng đã trở thành Ấn Giáo. Số lượng tín đồ Phật giáo tại phương Đông có chiều hướng giảm dần trong khi số lượng Phật tử càng phát triển ở Phương Tây. Thượng toạ mong mỏi chư tôn giáo phẩm, đại đức tăng ni và quý Phật tử trên tòan thế giới hãy cùng nhau nắm tay lại, hãy cùng nhau đóng góp những viên gạch để xây dựng tòa nhà Phật giáo chung cho ngày càng tiến triển tốt đẹp. Thượng toạ lần lượt kể về các hoạt động Phật sự của các tự viện lân cận Bồ-đề Đạo Tràng và nhất là lập lại nghị quyết của đại hội Phật giáo quốc tế được tổ chức tại Thái Lan trong mấy tháng trước. Nghị quyết kêu gọi rằng (1) không nên có tinh thần cạnh tranh và kỳ thị giữa các tông phái và hệ phái Phật giáo, (2) không nên có thái độ cho truyền thống của mình, hệ phái mình, tông chỉ mình, chùa mình, thầy mình là “nhất” và tỏ ra khinh thường hay chê bai các truyền thống Phật giáo khác. Với tinh thần đó, Thượng toạ tin tưởng rằng, trong thiên niên kỷ mới, Phật giáo không chỉ khôi phục lại vị trí độc tôn của mình trên mảnh đất châu Á mà còn trở thành trung tâm điểm của phương Tây.

TT. Thích Huyền Diệu đã bày tỏ niềm xúc động và hoan hỷ trước sự hiện diện đông đảo của chư tôn đức các nước trong tinh thần thân mật đầy đạo tình. Thượng toạ đã kêu gọi các đoàn thể, tổ chức Phật giáo trên thế giới nên có nhiều buổi họp mặt “thân thiện” tương tự, thay vì các buổi hội nghị mang tính cách “hành chánh,” để tiến tới việc cùng ngồi lại, cùng bắt tay chấn hưng thánh tích Bồ-đề Đạo Tràng cũng như cùng làm cho ngôi nhà Phật giáo vững mạnh trong tương lai, để ánh sáng từ bi và trí tuệ của đức Phật lan toả khắp quần sanh.

Chúng con, những tăng ni sinh VN đang du học tại Ấn Độ thật vô cùng cảm động trước sự quan tâm chu đáo của Hòa thượng Trưởng đoàn cùng quý ân nhân khác đã từ VN xa xôi đáp máy bay qua Ấn Độ dự lễ Phật thành đạo và sách tấn chúng con tu học. Chúng con cũng vô cùng xúc động trước sự giúp đỡ của Hòa thượng Trưởng đoàn cho những chi phí xe lửa từ Delhi đến Gaya và trở về, những chi phí xe buýt đi lại đưa đón, phòng ốc cư trú tại chùa Tây Tạng và Trung Hoa, chi phí ăn uống và nhiều chi phí khác… trong những ngày chúng con tham dự lễ. Chẳng những thế, ngài còn tặng cho chúng con- những vị có mặt tại Bồ-đề Đạo Tràng hay vắng mặt  những tịnh tài, tịnh vật … để hỗ trợ phương tiện cho chúng con trên bước đường du học ở xứ người. Đức từ bi quãng đại của Hòa thượng thật lớn, mà chúng con không biết làm thế nào để đáp đền cho đủ, chỉ biết sẽ cố gắng tu học, mở mang kiến thức trí tuệ, ngỏ hầu sau này về nước có thể góp tay cụ thể vào việc xây dựng ngôi nhà Phập pháp, xứng đáng với lòng trông mong của Hòa Thượng.

***

Chương trình lễ Phật Thành đạo, Phật lịch 2545 được tổ chức vào ngày 2-1-2001 tức nhằm mồng 8, tháng chạp, năm Canh Thìn. Lúc 8:30 sáng, tất cả đã tề tựu đông đủ tại Đại tháp Bồ-đề. Thật là xúc động biết bao, khi đoàn vừa đến, hình ảnh đầu tiên đập vào mắt chúng tôi là tấm biểu ngữ màu xanh dương với những nét chữ Anh-Việt to tròn màu trắng trông thật nổi:

Kính Mừng Đại lễ Phật Thành Đạo

Celebration of the Buddha's Enlightenment Day

02-01-2001

Hai tấm biểu ngữ có cùng nội dung được dán ngay tại cổng chính ra vào Đại tháp và hàng rào của cây Bồ-đề. Chúng tôi đã đứng thật lâu để chiêm ngưỡng tấm biểu ngữ này và thầm cám ơn Thầy Huệ Khai rất nhiều, người đã thức nhiều đêm để hòan thành khâu trang trí từ trong chùa đến ngòai tháp và đã gợi lên niềm cảm xúc yêu thương giống nòi của những người con Việt đang có mặt tại đây. Có lẽ đây là lần đầu tiên chúng tôi được thấy chữ Việt Nam được hiện diện một cách hiên ngang và nhu hòa tại Đại Tháp Giác Ngộ - một di tích lịch sử Phật giáo thiêng liêng  nhất trên thế giới.

Hơn 100 chư tăng ni của từ các nước Thái Lan, Tích Lan, Miến Điện, Ấn Độ, Bhutan, Bangladesh, Tây Tạng, Đại Hàn, Trung Quốc, Đài Loan, Sikkim, Nhật Bản, Việt Nam và đặc biệt còn có mặt của vị hài đồng lama, hậu thân của Kulu Rinpoche, vị thầy giáo thọ của đức Dalai Lama, cũng đã đến tham dự lễ dưới cội Bồ-đề thiêng, nơi hơn 2500  năm trước Đức Phật Thích Ca Mâu Ni đã thành đạo.

Để khai mạc cho buổi lễ tôn nghiêm lịch sử này chư tăng các nước Nam Tông được mời tụng kinh Pali; chư Tôn đức, tăng ni Phật tử VN tụng kinh Bát-nhã và chư tăng Tây Tạng tụng theo truyền thống Tây Tạng. Sau đó là phần phát biểu của các nước. Ngài Rinpoche người Tây Tạng, phụ tá của Đức Dalai Lama đời thứ XIV và cũng là người chủ lễ của đại giới đàn truyền giới diễn ra cùng ngày, đã nói lời cảm tưởng (đại đức Thích Nhật Từ dịch) rằng:

Phái đoàn Phật giáo Tây Tạng đang có mặt tại Bồ-đề Đạo Tràng dự lễ Phật Thành đạo đã vô cùng xúc động đón tiếp chư tôn Hòa Thượng, Thượng Tọa, Đại đức tăng ni VN sang dự lễ Phật thành đạo dưới cội cây Bồ-đề. Chúng ta đồng là con của một vị cha tinh thần ở khắp nơi trên thế giới về đây tham dự ngày Thành Đạo của Đức Phật… Xin cầu chúc cho phái đoàn VN thân tâm thường lạc, tinh tiến hành đạo và được viên mãn phước huệ vô thượng Bồ-đề.

Hòa thượng Thích Trí Quảng đại diện cho Phật giáo Việt Nam phát biểu (đại đức Thích Quang Thạnh dịch) như sau:

Chúng tôi phái đoàn tăng ni Phật tử VN lần đầu tiên đến làm lễ tưởng niệm Phật Thành Đạo dưới cội Bồ-đề với sự tham dự đông đảo của chư tôn đức trên khắp thế giới. Chúng tôi vô cùng hoan hỉ được gặp gỡ chư Tôn giáo phẩm và tăng ni các nước trên thế giới hôm nay và nhất là cùng nhau tưởng niệm ngày Thành Đạo của đức Phật theo truyền thống Bắc tông. Chúng tôi xin thành tâm cầu nguyện cho đất nước VN luôn được phát triển về mọi mặt, thế giới hòa bình, nhân sanh an lạc.

Thượng Tọa Tổng Thư Ký của Ban Quản Trị Tháp Đại Giác (đại đức Thích Nhật Từ dịch) cũng đã nói lời cảm tưởng như sau:

Chúng tôi vô cùng phấn khởi hôm nay cùng về Bồ-đề Đạo Tràng làm lễ với các nước trên thế giới. Tất cả đều thể hiện niềm tin trong sạch và nhiệt thành. Dù chúng ta mang nhiều quốc tịch khác nhau, màu da, chủng tộc khác nhau… nhưng chúng ta đều thương yêu lẫn nhau như anh em trong một nhà. Nhân dịp lễ này chúng tôi cũng xin cầu nguyện cho tòan thể chư quý vị pháp thể khinh an, Bồ-đề tâm tăng trưởng để chúng ta cùng tiến tu trên bước đường giác ngộ, giải thoát, tự giác và giác tha viên mãn.

Tiếp theo là phần dâng y cúng dường Phật. Những chiếc thượng y này do gia đình Phật tử Thiện Phước và Thoa ở Úc cúng dường và do hai Sư cô Vân Liên và Hằng Liên may. HT. Thích Trí Quảng, TT. Thích Giác Toàn và chư tôn đức nước ngoài đã trân trọng, nhẹ nhàng quấn ba tấm y vàng tươi, màu giải thoát xung quanh dưới cội bồ-đề. Cây Bồ-đề hôm nay trông rực rỡ hẳn lên, ánh đạo vàng giải thoát từ cây đã lan tỏa khắp nơi vượt ngòai không gian và thời gian mặc định này, khiến cho tất cả những ai có mặt hiện tiền hay ở nơi xa như đang đượm nhuần hương thanh khiết giải thoát của Đức Phật.

Trời mát dìu dịu của tiết đầu xuân, gió mơn man thổi nhè nhẹ làm những nhánh lá Bồ-đề non xanh mướt đong đưa reo hát; tiếng tụng kinh trầm bổng từ đáy lòng của những người con Phật ở nhiều quốc gia văng vẳng lên tại cây Bồ-đề, và xung quanh cội bồ đề; hình ảnh trang nghiêm, sắc y vàng giải thoát của Chúng Trung Tôn; hoa hương, đèn nến lung linh cháy sáng…Tất cả đã hòa nhau và tạo lên một hình ảnh siêu thoát, nhẹ nhàng, khiến cho lòng chúng tôi trong im lặng đã cảm nhận được một sự thiêng liêng kỳ diệu khó tả.

Buổi lễ Phật Thành Đạo còn có sự kiện đáng ghi nhớ nữa là Thượng Tọa Huyền Diệu đã đề nghị mỗi vị tham dự lễ hãy đến “cụng đầu” vào cây Bồ-đề và sau đó nắm tay đoàn kết lại với nhau đi kinh hành ba vòng xung quanh đại tháp. Thật là dễ thương biết bao! Quý Hòa Thượng, Thượng Tọa, đại đức tăng ni Phật tử VN và các nước đã nắm chặt tay nhau thành một vòng tròn nối lớn mà chính giữa là chánh điện nơi Đức Phật Thích Ca đang ngồi thiền. Bức tranh tuyệt tác này như gợi niềm suy nghĩ rằng hôm nay các người con Phật từ nhiều chủng tộc khác nhau đã  quy tụ về đây đảnh lễ Đức từ phụ chung của tất cả và nguyện hứa sẽ cùng nhau hòa hợp đoàn kết thay Đức Từ Tôn mang thông địêp hạnh phúc và an lạc của ngài đến với mọi loài. Hình ảnh tuyệt vời từ lời đề nghị này đã khiến cho các đại đức Thích Lệ Thọ, Thích Phước Chí, Thích Giác  Tín… các "phó nhòm" VN và các nhiếp ảnh gia nước ngòai đã liên tục bấm máy và quay phim hình như không kịp thở !

Sau đó là phần tặng quà lưu niệm, gồm có hai cuốn sách, (1)ø Kinh Pháp Cú do HT. ThíchTrí Đức dịch, (2) The Way to Freedom của Đức Dalai Lama đời thứ XIV viết, do đại đức Minh Hạnh, người Việt quốc tịch Mỹ đang học tại Trường Đại Học Delhi ấn tống, và đĩa CD chứa trang nhà Đạo Phật Ngày Nay do tập thể tăng ni VN đang học tại Ấn Độ cúng dường. Những món quà này được hai Sư cô Thích Nữ Liên Hiếu và Liên Hoà gói xinh xắn trong giấy hoa kiếng rất đẹp và được dâng cúng dường cho tất cả chư tăng nước ngoài và đoàn VN.

Cuối buổi lễ Thượng Tọa Huyền Diệu đã thay mặt Ban Tổ chức cảm tạ chư tôn đức và Phật tử ở các nước đến tham dự, góp phần làm cho buổi lễ tưởng niệm Phật Thành Đạo, Phật lịch 2545 này thành công tốt đẹp. Sau đó Thượng Tọa đã mời tất cả cùng chụp ảnh lưu niệm cho sự kiện đáng ghi nhớ này.

Chiều 5:30 ngày 2-1-2001, đoàn hành hương chiêm bái thánh tích VN được chia thành hai đoàn. Đoàn I có 49 vị do HT. Thích Trí Quảng làm trưởng đoàn đã rời Bồ-đề Đạo Tràng đi Calcutta bằng chuyến xe lửa Jodhpur Haivarah; rồi từ Calcutta đáp máy bay qua Bangkok (Thái Lan), rồi từ Bangkok sẽ đáp máy bay Thái về VN. Đoàn II có 16 vị do TT. Thích Giác Toàn làm trưởng đoàn sẽ tiếp tục đi thăm các thánh tích Phật giáo khác, khoảng 10 ngày sau nữa mới về VN.

Riêng tăng ni sinh VN đang du học tại Ấn Độ lúc 4 giờ chiều ngày 3-1-2001 khởi hành từ Gaya về Delhi trên chuyến tàu Poorva Express số 2381D. Lúc đi hành lý rất nhiều vì  Đại Đức bếp trưởng Thiện Thành và hai sư cô bếp phó Liên Hiếu và Liên Hoà đã phải mua rất nhiều thực phẩm, chén đũa…từ Delhi chở xuống Bồ-đề Đạo Tràng, lúc về mặc dù đã hết thực phẩm rồi nhưng quà lưu niệm…rồi hành lý cá nhân của 60 vị nữa, nên đoàn đã phải thuê hai chuyến xe buýt mới chở hết.

Cuộc lễ đã chấm dứt. Tất cả ai nấy như những cánh chim trở về trú xứ của mình tiếp tục chuyện bút nghiên và tu tập. Xin cầu chúc tất cả quý thầy cô pháp hữu ngày đêm thường an lành. Xin hẹn gặp lại nhau trong dịp Lễ Thành đạo năm tới tại Bồ-đề Đạo Tràng. Xin hẹn sẽ gặp lại nhau trên bước đường phụng sự đạo pháp và dân tộc trong niềm hoan hỉ. Và ngoài kia, còi tàu đã hụ đang chờ đợi tất cả chúng ta.