Trong kinh điển thường đề cập
đến bốn quả vị mà người con Phật phải nhắm đến trên đường giải thoát, đưa
đến Niết Bàn. Các quả vị nầy được xem như là các dấu mốc - hoặc các chặng
đường - trên hành trình thanh lọc tâm ý, tiêu diệt các ô nhiễm ngủ ngầm
trong tâm, thường được gọi là mười kiết sử hay thằng thúc (samyojana),
trói buộc chúng sinh vào vòng luân hồi.
Bốn quả vị đó là:
- Dự lưu (Sotàpanna,
Tu-đà-hoàn),
- Nhất lai (Sakadàgàmi, Tư-đà-hàm),
- Bất lai (Anàgàmi, A-na-hàm),
- A-la-hán (Arahat, Ứng cúng).
Mười kiết sử là:
- thân kiến (sakkàya-ditthi),
- hoài nghi (vicikicchà),
- giới cấm thủ (silabata-paràmàsa)
- tham đắm vào cõi dục (kàma-ràga)
- sân hận (vyàpàda),
- tham đắm vào cõi sắc (rùpa-ràga),
- tham đắm vào cõi vô sắc (arùpa-ràga),
- mạn (màna),
- trạo cử vi tế (uddhacca),
- si vi tế (avijjà).
Trong nhiều bài kinh, Đức
Phật thường tóm tắt về bốn quả thánh đó như sau:
- "Có những Tỳ-khưu là những
vị A-la-hán, các lậu hoặc đã đoạn trừ, Phạm hạnh đã thành, các việc nên
làm đã làm, gánh nặng đã đặt xuống, mục đích đã thành đạt, hữu kiết sử đã
được đoạn tận, được giải thoát nhờ chánh trí.
Có những Tỳ-khưu là những vị
Bất lai, đã đoạn trừ năm hạ phần kiết sử, được hóa sanh, ở đấy được nhập
Niết-bàn, không còn phải trở lại đời này nữa.
Có những Tỳ-khưu là những vị
Nhất lai, đã đoạn trừ ba kiết sử, đã làm cho muội lược tham, sân, si, sau
khi sanh vào đời này một lần nữa, sẽ đoạn tận khổ đau.
Có những Tỳ-khưu là những vị
Dự lưu, đã đoạn trừ ba kiết sử, không còn đọa vào ác đạo, chắc chắn sẽ
được giác ngộ". - (Trung bộ, 118)
*
Người đạt quả Dự lưu
là người đã đoạn trừ ba kiết sử đầu tiên: thân kiến, hoài nghi, và giới
cấm thủ. Người nầy được xem như là một người đã nhập vào dòng giải thoát,
tùy theo hạnh nghiệp và tinh tấn mà chỉ tái sinh làm người hoặc trong các
cõi trời, tối đa là bảy kiếp, vì vậy có sách gọi là quả Thất lai. Người
nầy còn được gọi là đã mở "Pháp nhãn", vì người ấy đã bắt đầu có thanh
tịnh về quan kiến, đã trực nhận rõ ràng Chánh Pháp của Ðức Phật. Người đó
không còn xem mình như là một bản thể riêng biệt và thường tồn, kể cả hình
sắc và tâm thức. Người đó không còn một chút nghi ngờ nào về sự hiện hữu
và lợi ích của Tam Bảo: không còn hoài nghi về sự giác ngộ của Ðức Phật,
không còn hoài nghi về con đường mà Ðức Phật đã vạch ra để đi đến giác ngộ,
không còn hoài nghi về những đệ tử của Ngài đã đi theo con đường ấy và đã
đạt được sự giải thoát tối hậu. Người ấy cũng không còn có ảo tưởng rằng
Niết Bàn có thể đạt được bằng cách ép mình vào các hình thức lễ nghi phiến
diện hay các điều lệ ước định nào đó.
Thân kiến, kiết sử đầu tiên,
là sự hiểu sai lạc về cái gọi là Tự ngã, hay cái Tôi, đồng hóa nó với một
trong năm uẩn (sắc, thọ, tưởng, hành, thức). Trong bài kinh số 44, thuộc
Trung Bộ, Ni sư Dhammadina giảng rằng một người đã đoạn trừ thân kiến là
một người "không xem sắc là tự ngã, không xem tự ngã là có sắc, không
xem sắc là trong tự ngã, không xem tự ngã là trong sắc", tương tự như
thế đối với bốn uẩn còn lại.
Có người thường hiểu lầm về
chữ "hoài nghi" dùng ở đây. Tiếng Pàli là "vicikicchà", thường dùng
để chỉ thái độ nghi ngờ về Phật Pháp Tăng và về lý Duyên sinh. Ngài Phật
Âm (Buddhaghosa), trong bộ luận Thanh Tịnh Đạo, nói rằng
vicikicchà còn là một thái độ do dự, không nhất quyết, không sẵn sàng
tra vấn, học hỏi. Do đó cần phải đoạn trừ kiết sử nầy. Ðức Phật khuyến
khích chúng ta phải biết nỗ lực suy tư, luận giải và chứng nghiệm ngay
trong đời sống hằng ngày, vì Pháp là "mời mọi người đến xem xét" (ehipassika).
Ðể rồi chúng ta thấy, biết rõ ràng sự ích lợi của Phật Pháp cho con đường
hành trì của ta, và từ đó, có một niềm tin vững chắc vào Tam Bảo, không
còn thắc mắc, phân vân, hay do dự gì nữa.
Chữ "giới cấm thủ" cũng
thường bị hiểu lầm. Ở đây để chỉ thái độ mê tín mù quáng, bám thủ vào các
hình thức lễ nghi, tin rằng làm như thế là đủ để thanh lọc tâm. Đoạn trừ
giới cấm thủ không có nghĩa là một thái độ buông lơi, phóng túng, dễ duôi,
không giữ gìn giới hạnh. Trái lại, nó có nghĩa là một thái độ minh triết,
xem giới luật như là một phương tiện tốt, cần thiết để luyện tâm, nhưng
lại không mù quáng, không quá lệ thuộc vào các hình thức giáo điều. Một
người không còn giới cấm thủ là một người lúc nào cũng có giới đức trong
sạch, nhưng sống thảnh thơi trong giới luật đạo hạnh, không còn xem đó là
một gánh nặng trên con đường hành trì của mình.
Để trừ khử các kiết sử trên,
Đức Phật khuyên chúng ta phải nỗ lực thực hành bốn điều: (1) thân cận bậc
chân nhân, (2) lắng nghe diệu pháp, (3) như lý tác ý, và (4) thực hành
pháp và tùy pháp, như đã ghi trong Tương Ưng 55.11:
"Thân cận bậc Chân nhân là Dự
lưu phần.
Nghe diệu pháp là Dự lưu phần.
Như lý tác ý là Dự lưu phần.
Thực hành pháp và tùy pháp là Dự lưu phần".
Rồi
Ngài giảng về sự liên quan của bốn pháp trên:
- "Này các Tỳ-khưu, giao
thiệp với bậc Chân nhân được viên mãn thời làm viên mãn nghe diệu pháp;
nghe diệu pháp được viên mãn thời làm viên mãn lòng tin; lòng tin được
viên mãn, thời làm viên mãn như lý tác ý; như lý tác ý được viên mãn, thời
làm viên mãn chánh niệm tỉnh giác; chánh niệm tỉnh giác được viên mãn,
thời làm viên mãn các căn được chế ngự; các căn được chế ngự được viên mãn,
thời làm viên mãn Ba thiện hành; Ba thiện hành được viên mãn, thời làm
viên mãn Bốn niệm xứ; Bốn niệm xứ được viên mãn, thời làm viên mãn Bảy
giác chi; Bảy giác chi được viên mãn, thời làm viên mãn Minh giải thoát" (Tăng
Chi 10.61).
Về thân cận bậc chân nhân,
Ngài giảng:
- "Thế nào là làm bạn với
thiện? Ở đây, thiện nam tử sống tại làng hay tại thị trấn. Tại đấy có gia
chủ hay con người gia chủ, những trẻ được nuôi lớn trong giới đức, hay
những người lớn tuổi được lớn lên trong giới đức, đầy đủ lòng tin, đầy đủ
giới đức, đầy đủ bố thí, đầy đủ trí tuệ, vị ấy làm quen, nói chuyện, thảo
luận. Với những người đầy đủ lòng tin, vị ấy học tập với đầy đủ lòng tin.
Với những người đầy đủ giới đức, vị ấy học tập với đầy đủ giới đức. Với
những người đầy đủ bố thí, vị ấy học tập với đầy đủ bố thí. Với những
người đầy đủ trí tuệ, vị ấy học tập với đầy đủ trí tuệ. Đây gọi là làm bạn
với thiện" (Tăng Chi 8.54).
Rồi Ngài khuyên:
Nếu thấy bậc hiền trí,
Chỉ lỗi và khiển trách,
Như chỉ chỗ chôn vàng,
Hãy thân cận người trí.
Thân cận người như vậy,
Chỉ tốt hơn, không xấu. (Pháp Cú, 76)
Chớ thân với bạn ác,
Chớ thân kẻ tiểu nhân.
Hãy thân người bạn lành,
Hãy thân bậc thượng nhân. (Pháp Cú, 78)
Đức Phật đề cập đến 5 lợi ích
của việc biết nghe diệu pháp: (1) được nghe điều chưa nghe, (2) làm cho
trong sạch điều được nghe, (3) đoạn trừ nghi, (4) làm cho tri kiến chánh
trực, và (5) làm cho tâm tịnh tín (Tăng Chi, 5.202).
Trong kinh "Tất cả các lậu
hoặc" (Trung Bộ 2), Đức Phật dạy về pháp như lý tác ý để điều hướng các sự
suy nghĩ của mình sao cho có lợi lạc trên đường tu tập, như sau:
- "Này các Tỳ-khưu, thế nào
là các pháp cần phải tác ý và vị ấy tác ý? Này các Tỳ-khưu, những pháp nào
do vị ấy tác ý mà dục lậu chưa sanh không sanh khởi, hay dục lậu đã sanh
được trừ diệt, hay hữu lậu chưa sanh không sanh khởi, hay hữu lậu đã sanh
được trừ diệt, hay vô minh lậu chưa sanh không sanh khởi, hay vô minh lậu
đã sanh được trừ diệt, đó là những pháp cần phải tác ý và vị ấy tác ý. Nhờ
vị ấy không tác ý các pháp không cần phải tác ý, tác ý các pháp cần phải
tác ý, nên các lậu hoặc chưa sanh không sanh khởi và các lậu hoặc đã sanh
được trừ diệt.
Vị ấy như lý tác ý: Ðây là
khổ; như lý tác ý: Ðây là khổ tập; như lý tác ý: Ðây là khổ diệt; như lý
tác ý: Ðây là con đường đưa đến khổ diệt. Nhờ vị ấy tác ý như vậy, ba kiết
sử được trừ diệt: thân kiến, nghi, giới cấm thủ. Này các Tỳ-khưu, các pháp
ấy được gọi là pháp dùng tri kiến để đoạn trừ các lậu hoặc".
Khi Tỳ-khưu Kotthika hỏi ngài
Trưởng lão Xá Lợi Phất cần phải như lý tác ý thế nào để được giải thoát,
ngài đáp:
- "Này Hiền giả Kotthika,
Tỳ-khưu giữ giới cần phải như lý tác ý năm thủ uẩn là vô thường, khổ, bệnh
hoạn, ung nhọt, mũi tên, bất hạnh, ốm đau, người lạ, hủy hoại, rỗng không,
vô ngã.
Năm thủ uẩn đó là gì? Đó là
sắc thủ uẩn, thọ thủ uẩn, tưởng thủ uẩn, hành thủ uẩn, thức thủ uẩn. Này
Hiền giả Kotthika, vị Tỳ-khưu giữ giới cần phải như lý tác ý năm thủ uẩn
là vô thường, khổ, bệnh hoạn, ung nhọt, mũi tên, bất hạnh, ốm đau, người
lạ, hủy hoại, rỗng không, vô ngã" (Tương Ưng 22.122).
Về thực hành pháp và tùy pháp,
ở đây được giảng rộng ra, bao gồm chánh niệm tỉnh giác, phòng hộ các căn,
huân tập ba thiện hành (thân, khẩu, ý), thực hành bốn niệm xứ (thân, thọ,
tâm pháp), và phát triển bảy giác chi (niệm, trạch pháp, tinh tấn, hỷ,
khinh an, định, xả).
Trong nhiều bài kinh (Tương
Ưng Bộ, Phẩm Dự Lưu), Đức Phật thường đề cập đến bốn đặc tính của một vị
thánh Dự lưu là: niềm tín thành bất động nơi Đức Phật, nơi Giáo Pháp của
Ngài, nơi đoàn thể các vị Thánh Tăng và có giới đức cao thượng, lúc nào
cũng được các bậc chân nhân khen ngợi. Trong Tăng Chi 10.92, Ngài giảng:
- "Thế nào là thành tựu bốn
Dự lưu phần? Ở đây, này Gia chủ, vị Thánh đệ tử thành tựu tịnh tín bất
động đối với Đức Phật: Ðây là Thế Tôn, bậc Ứng Cúng, Chánh Ðẳng Giác, Minh
Hạnh Túc, Thiện Thệ, Thế Gian Giải, Vô Thượng Sĩ, Ðiều Ngự Trượng Phu,
Thiên Nhân Sư, Phật, Thế Tôn. Vị ấy thành tựu tịnh tín bất động đối với
Pháp: Pháp được Thế Tôn khéo thuyết, thiết thực hiện tại, không có thời
gian, đến để mà thấy, có khả năng hướng thượng, được người trí tự mình
giác hiểu. Vị ấy thành tựu tịnh tín bất động đối với chúng Tăng: Diệu hạnh
là chúng đệ tử Thế Tôn; Trực hạnh là chúng đệ tử Thế Tôn; Ứng lý hạnh là
chúng đệ tử Thế Tôn; Chơn chánh hạnh là chúng đệ tử Thế Tôn. Tức là bốn
đôi tám chúng. Chúng đệ tử Thế Tôn đáng được cung kính, đáng được tôn
trọng, đáng được đảnh lễ, đáng được chắp tay, là phước điền vô thượng ở
đời. Vị ấy thành tựu với những giới đức được các bậc Thánh ái kính, không
bị phá hủy, không bị bể vụn, không bị điểm chấm, không bị uế nhiễm, đưa
đến giải thoát, được
bậc
trí tán thán, không bị chấp trước, đưa đến thiền định."
Mặc dù
đoạn kinh trên thường được xem là các tiêu chuẩn căn bản của quả Dự lưu,
trong kinh điển còn có ghi các danh sách khác, trong đó, tiêu chuẩn về
giới hạnh được thay thế bằng tiêu chuẩn bố thí và trí tuệ:
- Tương Ưng 55.32 ghi tiêu
chuẩn thứ tư như sau: "Lại nữa, vị Thánh đệ tử trú ở gia đình, với tâm
thoát khỏi cấu uế của xan tham, bố thí dễ dàng, bàn tay rộng mở, thích thú
từ bỏ, đáp ứng điều yêu cầu, thích thú chia xẻ vật bố thí."
- Tương Ưng 55.33 ghi tiêu
chuẩn thứ tư như sau: "Lại nữa, vị Thánh đệ tử có trí tuệ, thành tựu
trí
tuệ về
sanh diệt các pháp, trí tuệ các bậc Thánh thể nhập các pháp, đưa đến chơn
chánh đoạn tận khổ đau."
Khi các danh sách liệt kê này
được kết hợp lại, chúng ta có được bốn đức tính của vị Thánh Dự Lưu: (1)
đầy đủ lòng tin, (2) đầy đủ giới đức, (3) đầy đủ bố thí, và (4) đầy đủ trí
tuệ.
Đó cũng là bốn pháp đưa đến
hạnh phúc tương lai, an lạc tương lai cho một cư sĩ Phật tử:
- "Có bốn pháp đưa đến hạnh
phúc tương lai, an lạc tương lai cho thiện nam tử. Thế nào là bốn? Đó là
đầy đủ lòng tin, đầy đủ giới đức, đầy đủ bố thí, đầy đủ trí tuệ" (Tăng Chi
8.54).
Ở đây, lòng tin nơi Tam Bảo (Phật,
Pháp, Tăng) không phải chỉ đơn thuần là sự tin tưởng, sùng tín mù quáng.
Vị Dự Lưu thật sự tín nhiệm, tin tưởng nơi nguyên lý nghiệp quả - nguyên
lý của hành động và hậu quả - vì vị ấy đã chứng nghiệm rõ ràng khi bắt đầu
nhập dòng Thánh.
*
Trong giai đoạn tu tập kế
tiếp, khi tham dục (tham đắm vào dục giới) và sân hận được trừ khử một
cách đáng kể thì người đó đắc quả Nhất lai, nghĩa là có thể còn tái
sinh làm người hoặc trong cõi trời dục giới một lần nữa. Khi hai kiết sử
tham dục và sân hận được loại bỏ hoàn toàn, thì người ấy đắc quả Bất
lai, nghĩa là không còn tái sinh vào cõi dục giới nầy nữa. Năm kiết sử
đầu tiên nầy gọi là hạ phần kiết sử (orambhàgiya-samyojana), cột
trói chúng sinh trong cõi dục. Tùy theo trình độ chứng đạt, bậc thánh Bất
lai sẽ thác sinh về Tịnh cư thiên thuộc cõi trời sắc giới (rùpa-loka),
trước khi nhập Niết-bàn tối hậu. Ba quả vị Dự lưu, Nhất lai, Bất lai cũng
thường được gọi chung là quả vị của bậc thánh Hữu học.
Người ấy tiếp tục hành trì
thanh lọc tâm ý, và tinh tấn trừ khử năm kiết sử còn lại: tham đắm vào cõi
sắc, tham đắm vào cõi vô sắc, trạo cử vi tế, mạn, và si vi tế. Năm kiết sử
nầy gọi là thượng phần kiết sử (uddhambhàgiya-samyojana), cột trói
chúng sinh trong cõi sắc và vô sắc. Ở đây, tham đắm vào cõi sắc và cõi vô
sắc là sự tham đắm vào bốn tầng thiền-na hữu sắc (rùpa-jhàna) và
bốn tầng thiền-na vô sắc (arùpa-jhàna). Trạo cử vi tế là trạng thái
vẫn còn một vài giao động nhỏ trước trần cảnh, mạn (màna) là các ý
tưởng so sánh, và si vi tế là một vài dấu vết vô minh ngăn che còn sót lại.
*
Ðến lúc đó, người ấy đã phá
tung tất cả mười sợi dây trói buộc, trừ khử mười loại kiết sử ô nhiễm, lậu
hoặc đã đoạn tận, tuệ giác khai mở, không còn tạo nghiệp, không còn phải
tái sinh, luân hồi nữa. Nói một cách khác, như đã mô tả trong Trung Bộ
Kinh, bài kinh số 1 (Kinh Pháp Môn Căn Bản), đối với người ấy: "các lậu
hoặc đã tận, tu hành thành mãn, các việc nên làm đã làm, đã đặt gánh nặng
xuống, đã thành đạt lý tưởng, đã tận trừ hữu kiết sử, đạt chánh trí giải
thoát". Người ấy trở thành bậc A-la-hán, bậc thánh Vô học, đắc
đạo quả Niết Bàn, giải thoát rốt ráo tối hậu.
http://www.buddhismtoday.com/viet/phatphap/donggiaithoat.htm