- Bốn đề mục
quán niệm (Tứ niệm xứ)
- Thích Phước Lượng
A- Dẫn
nhập
Sau khi thành đạo, Đức Thế Tôn
đã vận dụng phương tiện để dẫn dắt chúng sanh đến với con đường
giác ngộ theo từng cấp độ tùy thuận. Bốn đề mục quán niệm là một
trong những phương pháp tu tập được Thế Tôn thuyết giảng đầu tiên.
Giáo lý Đức Phật thuyết giảng
tuy bao la từ nhân sinh đến vũ trụ, nhưng tựu trung vẫn xoay quanh vấn đề
con người. Lấy con người làm đối tượng quán chiếu để thấy được
vũ trụ vạn hữu, pháp môn Bốn đề mục quán niệm giúp chúng ta nhận diện
được sự thật của tự thân, tha nhân và xã hội. Đó cũng chính là ý
nghĩa cao cả mà Đức Phật nhắm đến khi muốn giác ngộ chúng sanh.
- B- Nội dung
- I- Định nghĩa
Giáo lý Phật giáo khẳng định
rằng: Muốn thấu triệt một sự vật hiện tượng nào, nhất thiết phải
dùng phương pháp quán niệm. Không có quán niệm thì không thể đánh giá
được sự vật chân thật, khách quan được. Quán là dùng trí tuệ để
tư duy, soi rọi và phân tích đối tượng, để thấu triệt được bản chất
sự vật. Niệm được hiểu một cách đơn giản là nhớ nghĩ đến đối
tượng để thực hiện một quá trình quán sát, tư duy. Ở giai đoạn sơ
khởi thì niệm là tiền đề cho quán. Nếu không có niệm thì quán không
thể xảy ra. Niệm còn có nghĩa là ký ức lưu giữ đối tượng sau khi quán.
Nếu đối tượng cho ta một kết quả tích cực, lợi ích cho việc tu tập
dẫn đến giác ngộ, thì ta dùng niệm để nhớ nghĩ mà hành trì. Trong
giáo lý Tứ diệu đế, Bốn đề mục quán niệm được Thế Tôn tuyên giảng
ở phần Đạo đế. Trước hết, đây là một pháp môn tu tập quân bình về
chỉ và quán. Gồm có:
1. Quán niệm về thân
2. Quán niệm về thọ
3. Quán niệm về tâm
4. Quán niệm về pháp.
Theo dõi về sự có mặt của thân,
các cảm thọ, tâm thức và các pháp, đây gọi là thiền chỉ. Đi sâu vào
quán tánh sanh diệt để thấy được bản chất của chúng, đây gọi là
thiền quán.
- II- Nội dung Bốn đề mục
quán niệm
- 1. Quán niệm về thân
Quán niệm về thân có nghĩa là thực
hành thiền định về thân. Thực hành phép quán niệm này để ý thức
được về sự bình yên, thanh thản trong cuộc sống hiện tại, để thực
hành nếp sống oai nghi và để thấy được mặt trái của thân này.
a/ Quán thân
thông qua hơi thở
Đây là hình thức quán sổ tức (đếm
hơi thở). Tuy nhiên, quán thân thông qua hơi thở không chỉ có đếm hơi thở
mà còn phải theo dõi hơi thở vào, hơi thở ra dài ngắn như thế nào và
biết rõ như vậy. Nói cách khác, lúc ấy ta đang ý thức và nhận biết
chính mình. Hơi thở đối với sự sống con người là tối quan trọng. Con
người có thể nhịn ăn, nhịn uống trong một thời gian dài, nhưng mạng sống
sẽ kết thúc nếu thiếu thở trong vài phút đồng hồ. Trong kinh Tứ thập
nhị chương, Đức Phật hỏi các vị Sa môn: Mạng người sống được bao
lâu? Vị thứ nhất trả lời trong vài ngày. Vị thứ hai trả lời trong một
bữa ăn. Phật bảo hai vị ấy chưa hiểu đạo. Vị thứ ba trả lời mạng
sống trong chừng hơi thở. Phật khen vị ấy là người hiểu đạo. Chúng
ta thở suốt ngày suốt đêm, nhưng ít khi chúng ta nắm bắt được hơi thở
của mình. Chúng ta quá bận bịu lo cho cái ăn cái mặc mà quên đi tính diệu
dụng của hơi thở. Chúng ta chưa quan tâm hơi thở cho buồng phổi và trái
tim của chúng ta. Khi lo lắng, cáu giận làm cho tim đập nhanh, phổi khó hấp
thu không khí, thì chính lúc này việc nắm bắt hơi thở là hết sức quan
trọng, giúp ta lấy lại trạng thái bình tĩnh của tâm và điều hòa của
thân. Khi hơi thở và thân thể được điều hòa thì trạng thái an tịnh của
thân sẽ sanh khởi.
Thật ra, việc hít vào thở ra sâu
cạn chưa phải là điều quan trọng. Điều quan trọng hơn cả là ta có ý
thức được trong khi thở. Phật dạy khi hít vào thở ra ta phải ý thức
theo dõi hơi thở ấy. Hơi thở ra dài, ngắn thì phải biết là dài, ngắn
thật sáng suốt và tỉnh táo. Ngày nay trong cuộc sống văn minh hiện đại,
con người hoạt động như con thoi trong khung cửi. Con người có thể thực
tập phép quán niệm hơi thở để đem lại sức khỏe cũng như năng suất
công việc. Ở mức độ cao hơn, nó giúp hoàn thiện và phát triển trí lực.
b/ Quán thân
thông qua các cử chỉ hoạt động
Đây là hình thức quán thân thông
qua đi, đứng, ngồi, nằm, các hoạt động khác của thân, nhằm kiểm
soát hoạt động của thân bằng chánh niệm. Có nghĩa là dùng chánh kiến
để duy trì và phát huy chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng.
Thật ra, ý nghĩa của việc quán niệm
là nhằm tập trung tư tưởng để sanh khởi ý thức. Đức Phật khuyến cáo
người Phật tử phải ý thức trong từng hành động dù nhỏ nhặt nhất.
Cũng như ý thức về hơi thở, khi đi ta biết mình đang đi, khi đứng biết
mình đang đứng... Biết như vậy để cảm nhận hành động được trọn
vẹn trong giây phút hiện tại. Sống như vậy là sống trong chánh niệm, sống
trong tỉnh thức và trong an lạc. Ý thức về bước đi của mình để thấy
rằng ta đang đi giữa đất trời mây nước, với cỏ cây hoa lá chim
muông... Mỗi bước đi của ta đang hòa với cảnh vật, không gian và thời
gian, hòa với cả vũ trụ bao la, và vũ trụ bao la đang có mặt trong mỗi bước
đi của mình. Ý thức rằng lời nói ta đang nói có mặt của tham lam, sân
hận hay không. Bởi vì ngôn từ mà ta nói ra đều hàm chứa những tâm tư,
suy nghĩ của mình. Trong cuộc sống, đôi lúc chúng ta không có đủ bản
lĩnh để ý thức và kiểm nghiệm về mình. Cuối cùng ta chỉ có ý thức
về sự nông nổi, và cuộc sống bị đánh mất trong giây phút hiện tại.
Thường thì trong cuộc sống, chúng
ta bị chi phối bởi quá khứ và tương lai. Do vậy, ta không thưởng thức
được hạnh phúc hiện tại. Hãy nhìn một người đang ngồi trong giảng
đường nghe pháp, nhưng tâm người ấy đang nghĩ đến số tiền cho vay
chưa lấy lại được và đang tìm cách lấy lại trong một ngày gần đây.
Thử hỏi người ấy có cảm nhận trọn vẹn nguồn pháp lạc hay đang vun
đắp cho một mối lo toan sầu não? Do vậy, ý nghĩa thật sự của việc tỉnh
thức đối với hoạt động của thân là sống với hành động hiện tại.
Khi ta ý thức, tỉnh táo trước một hành động thì có hai khả năng xảy
ra: hoặc ta đang đắm mình trong hành động, sống với hành động mà
không nghĩ gì khác ngoài chánh niệm, giác tỉnh, không thấy mình trong hành
động thì ngay đó đã là một kết quả tốt đẹp rồi. Hoặc là ta tự
ý thức đến cái "tôi" trong hành động, tức tư duy hữu ngã gắn
liền với hành động. Như vậy, ý thức về hành động của thân để nhiệt
tâm tinh cần thì đó là ý nghĩa đích thực của chánh niệm tỉnh giác.
Còn khi ý thức ta đang hành động gắn liền với cái "tôi" thì đó
là bước đầu quay về với sự tự chủ trong dòng vận hành của tự
thân.
Như vậy, quán thân thông qua các
hành động nhằm giúp ta kiểm soát hoạt động của thân bằng chánh niệm,
để thực tập oai nghi chánh hạnh, đưa ta trở về sống với hiện tại;
xa lìa lối sống tìm cầu hạnh phúc bằng tưởng tượng, bằng mong cầu và
bằng hồi tưởng.
c/ Quán thân bất
tịnh qua các bộ phận sai biệt cấu thành
Bình thường ta ít khi để ý đến
thân thể của mình một cách chi tiết. Ta chỉ quan tâm nó về những nhu cầu
như ăn uống, ngủ nghỉ... làm thế nào cho có sức khỏe, cho thân hình
cân đối đẹp đẽ. Ta tự hào và trân quí thân ta, vì dưới con mắt mọi
người ta có được một thân thể đẹp đẽ, nhan sắc... Ta nâng niu, nuôi
dưỡng và bảo vệ nó tối đa. Ngược lại ta thật khổ đau và hổ thẹn
khi ta có một khuyết tật nào đó trên thân như mắt lé, mũi tẹt... ta cảm
thấy khổ tâm khi đối diện với mọi người.
Thế nhưng dù đẹp hay xấu, thân
này vẫn là bất tịnh, là duyên sinh, vô thường, vô ngã. Trong quan điểm
truyền thống của Phật giáo, thân con người là do tứ đại hợp thành, tức
bốn yếu tố: đất, nước, gió, lửa, hay còn gọi là bốn giới: địa giới
là chất rắn (xương, thịt), thủy giới là chất lỏng (máu, mủ...), hỏa
giới là sức nóng (nhiệt độ), phong giới là sức động (hơi thở).
Trong kinh Niệm xứ (Trung Bộ I), Đức
Phật đã dạy phương pháp quán sát thân tứ đại như sau: quán từ lòng
bàn chân lên đến đỉnh tóc được bọc bởi lớp da và chứa đầy những
thứ sai biệt bất tịnh. Không những thế, thân này bất tịnh ngay khi còn
nằm trong bụng mẹ, hấp thụ huyết khí mà sống. Sự bất tịnh và tính
giả hợp của thân này càng được biểu lộ rõ hơn, mạnh mẽ hơn khi ta
quán một thi thể quăng ngoài nghĩa địa. Bước thứ nhất là quán thi thể
trương phồng lên, thối rữa ra. Bước thứ hai quán thi thể ấy bị các
loài chim và côn trùng ăn thịt. Bước thứ ba quán thi thể ấy chỉ còn lại
bộ xương kết dính với nhau nhờ vào các sợi gân. Bước thứ tư là
quán thi thể ấy chỉ còn lại các đốt xương trắng rời rạc, theo thời
gian tan hoại thành bột trắng. Trong khi quán niệm như vậy, người Phật tử
biết rõ rằng: "Thân này tính chất là như vậy, bản tánh là như vậy,
không vượt khỏi tánh ấy". Đấy là lời khẳng định chắc thật của
Thế Tôn. Thân này chịu sự chi phối của sanh, già, bệnh, chết. Thời
gian trôi qua thì mạng sống cũng giảm dần. Một thân thể mà ta yêu chuộng
ngày nào giờ đây chỉ còn lại đống tro tàn nguội lạnh. Xấu - đẹp,
giàu - nghèo, sang - hèn... đều như thế cả.
Tuy nhiên, quán thân là bất tịnh,
là vô thường không có nghĩa là ta bi quan về nó, bỏ rơi hay hủy diệt nó.
Đức Phật không cho phép người Phật tử bi quan về bất cứ một điều
gì trong cuộc sống. Nếu chúng ta thấy được mặt trái của thân mà bi
quan, tức chúng ta tự hủy hoại thân mình. Đó là đi ngược lại lý tưởng
cao đẹp của Thế Tôn.
Bởi lẽ, mục đích của quán thân
bất tịnh là nhằm đưa con người vượt khỏi những vướng mắc, quị lụy
đau khổ chấp trước vào thân này. Quán như vậy nhằm để đối trị lòng
ham muốn sắc dục.
Tóm lại, quán thân có thể được
hiểu trên hai mặt: quán phần thô và quán phần tế. Phần thô là quán
các hoạt động bên ngoài của thân như đi, đứng, ngồi, nằm... Phần tế
là quán thân này do tứ đại hợp thành, được kết cấu với nhau qua các
thứ bất tịnh.
- 2. Quán niệm về thọ
- a/ Thọ là gì?
Thọ là nói tắt của cảm thọ.
Khi nhận lấy một vật gì, hay chấp nhận một điều gì thì gọi là thọ.
Thọ gồm có thân thọ và tâm thọ. Hai mặt này tương tác với nhau. Có thể
thân thọ mà tâm không thọ, hoặc thân và tâm đồng cảm thọ. Từ ý
này, ta có nội dung của thọ gồm có ba trạng thái: lạc thọ là tâm lý hưng
khởi sung sướng, thích thú trước đối tượng. Khổ thọ là trạng thái
tâm lý khổ não, buồn chán... Bất khổ bất lạc thọ là tâm lý trung
dung, không thiên lệch về phía lạc cũng như về phía khổ. Ta có thể hiểu
rằng: lạc thọ và khổ thọ là tâm lý chủ quan, bất khổ bất lạc thọ
là tâm lý khách quan.
Cảm thọ là cơ sở không thể thiếu
được trong việc hình thành tâm thức của con người. Do vậy, quán niệm
về cảm thọ chính là khảo sát tâm lý con người.
b/ Nội dung của
quán niệm về thọ
Để cảm thọ có mặt, điều tất
yếu phải hội đủ ba yếu tố: nội căn, ngoại trần và xúc. Kinh Tương
Ưng III, Đức Phật dạy rõ: "Thọ do nhãn xúc sanh, thọ do nhĩ xúc
sanh... thọ do ý xúc sanh. Do xúc sanh khởi nên thọ sanh khởi, do xúc đoạn
diệt nên thọ đoạn diệt". Sáu xúc xứ là những ấn tượng về tình
cảm liên hệ mật thiết với tất cả nhận thức của sáu giác quan: mắt,
tai, mũi, lưỡi, thân và ý khi đối diện với sáu cảnh trần tương ứng:
sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp. Cơ sở của những cảm thọ khổ, vui,
trung tính là gì? Đức Phật dạy: "Này các Tỳ kheo, do duyên tiếp xúc
với lạc nên lạc thọ khởi. Do duyên tiếp xúc với khổ nên khổ thọ khởi.
Do duyên tiếp xúc với bất khổ bất lạc nên bất khổ bất lạc thọ khởi"
(theo kinh Trung Bộ III, số 140). Và làm thế nào để nhận diện được thọ?
Đó là phải có mặt của ý thức. Khi căn và trần duyên nhau, nếu không
có ý thức về nó thì sẽ không có cảm tưởng về lạc thọ, khổ thọ,
hay bất khổ bất lạc thọ. Khi ta nhìn vào một bông hoa thì có hai khả năng
xảy ra: hoặc có sự đánh giá xấu đẹp, hoặc không có một sự đánh
giá nào. Nếu ý thức được bông hoa đẹp, có hương thơm... thì cảm
giác lạc thọ sẽ sanh khởi. Nếu bông hoa có những điểm dị ứng với
ta thì ta cảm thấy khó chịu, khi đó cảm giác khổ thọ sanh khởi. Còn
khi nhìn bông hoa ta vẫn cảm nhận được sắc đẹp, hương thơm hoặc những
dị ứng khó chịu, nhưng ta không bận tâm về nó, không thích thú cũng không
buồn chán. Đó là trạng thái tâm lý không khổ không vui sanh khởi. Đức
Phật khẳng định: "Khi thức được trong sạch, trong trắng, vị ấy
biết được một số sự việc nhờ thức ấy. Vị ấy thức tri được lạc,
được khổ, được bất lạc bất khổ" (sđd).
Chúng ta thọ những gì và tại sao
nói thọ là khổ? Cả ba trạng thái lạc thọ, khổ thọ, bất khổ bất lạc
thọ có thể thuộc về vật chất, có thể không thuộc về vật chất; thuộc
về nội thọ hay thuộc về ngoại thọ. Ta thọ nhận cái thân này là của
ta, là ta. Muốn thân này tồn tại và đẹp đẽ, ta thọ nhận thực phẩm
và y phục, những nhu cầu trang bị cho cuộc sống; và luôn có khuynh hướng
muốn thọ nhiều hơn để chứng tỏ "cái ta" với cuộc đời. Thọ
càng nhiều chúng ta càng thấy hạnh phúc, nhưng thực ra sự đau khổ luôn
có mặt cùng niềm hạnh phúc. Con người luôn lo sợ cái thân này chết sớm
không thọ hưởng được của cải vật chất đã tạo ra. Đồng thời họ
luôn lo sợ của cải bị đánh cắp và thật khổ đau khi điều ấy xảy
ra. Khi sa cơ lỡ vận trở nên trắng tay con người lại càng đau khổ, cuộc
đời đối với họ bây giờ là một bờ vực thẳm. Đó là nỗi khổ của
những lạc thọ thuộc vật chất. Cảm thọ tiền tài, danh vọng địa vị,
tiếng khen, lời chê, lòng tham, sân hận, lòng yêu thương của người... là
những cảm thọ không thuộc vật chất. Khi sáu căn duyên sáu trần sinh ra
cảm thọ thì đây thuộc về ngoại thọ. Cảm thọ về các trạng thái thiền
lạc gọi là nội thọ. Chung qui dù cảm thọ thuộc vật chất hay không vật
chất đều do tâm bị ràng buộc trong ngũ dục: tài, sắc, danh, thực, thùy
(tức các ham muốn về tiền bạc - của cải, sắc đẹp, danh vọng - địa
vị, ăn ngon, ngủ kỹ). Tuy nhiên, cảm thọ đưa đến khổ đau hay an lạc
tùy thuộc rất nhiều vào mức độ giác ngộ của chúng ta. Đối với người
Phật tử có tu tập, có trí tuệ quán chiếu thì luôn làm chủ được tâm
mình trước những cảm thọ. Biết cảm giác ấy là vô thường và sẽ dễ
bị trói buộc bởi cảm giác ấy, người Phật tử không nhận cảm thọ
ấy bằng dục vọng. Sống trong lạc thọ nhưng không hệ lụy, sống trong
khổ thọ nhưng không khổ đau cùng cực vì có quán sát và liễu tri được
bản chất của chúng.
- 3. Quán niệm về tâm
- a/ Tâm là gì?
Khi bàn về tâm là bàn đến một vấn
đề phức tạp bởi vì khó mà định nghĩa tâm như thế nào. Ta không thể
nói tâm là... như nói đến một sự vật cụ thể. Vì lẽ, nói đến con
người là nói đến hoạt động của thân và tâm. Hoạt động của thân
thuộc phần thô, hoạt động của tâm thuộc phần tế. Tuy thế, ta vẫn nắm
bắt và nhận diện được nó. Ta vẫn thường nghe nói đến tâm qua các
khái niệm: tâm thiện, tâm ác, tâm ích kỷ, tâm tham, tâm sân... Tất cả
đều là những biểu hiện của tâm trong đời sống. Trong cùng một thời
điểm không thể có hai niệm đồng tồn tại. Tâm thiện đang hoạt động
thì vắng mặt tâm ác, tâm tham hoạt động thì vắng mặt tâm bố thí
(tâm từ)...
b/ Nội dung của
quán niệm về tâm
Quán tâm tức là ta đang dùng tâm
để quán tâm, ngay trong bản thân của tâm mà không phải quán sát một đối
tượng nào khác ngoài tâm. Tức là ta đang ý thức về tâm mình để thấy
được sự có mặt và hoạt động của nó. Như đã đề cập, con người
năm uẩn được chia làm hai phần thân và tâm. Thân thuộc về sắc, và
tâm chính là thọ, tưởng, hành, thức. Thân và tâm có một sự liên hệ mật
thiết với nhau. Thân là cơ sở hoạt động của tâm và tâm mượn thân để
biểu hiện. Tâm là vô hình nhưng nó có những đặc tính của thân. Nó có
thể xúc chạm được (giao cảm), nó cũng có cảm giác đau khổ và an tịnh.
Vì vậy mà con người luôn tồn tại một căn bệnh trầm kha khó chữa:
tâm bệnh. Thân bệnh là do năm căn bất hòa (thiếu ăn, thiếu uống, thiếu
thuốc men...). Tâm bệnh thì có nhiều nguyên nhân, nhưng nguyên nhân chính
là do tham, sân, si: những vi trùng gây bệnh. Tham về của cải vật chất,
địa vị, tình cảm... Tham không được thì sân hận, khổ đau sầu não
mà sinh ra bệnh. Và thân bệnh có thể đưa đến tâm bệnh và ngược lại.
Có khi thân bệnh nhưng tâm không bệnh, và có khi tâm bệnh đưa đến thân
bệnh.
Tâm chúng ta không cố định tại một
chỗ nào cả, mà nó thường xuyên biến chuyển từ trạng thái này sang trạng
thái khác, tùy theo điều kiện khách quan hay chủ quan của chủ thể và đối
tượng. Trong Phật giáo, tâm thường được ví như con vượn leo cây, chuyền
từ cành này sang cành khác suốt ngày. Niệm trước như vậy niệm sau đã
khác, sanh diệt liên tục như dòng thác đổ. Hôm nay yêu thương người hết
mực, ngày mai lại ghét bỏ. Tâm là do nhân duyên sanh diệt. Do vậy, tâm
không phải là một thực thể tồn tại độc lập. Trên cơ sở đó, tâm
không có cái ngã của nó. Tâm sanh là do sắc, thọ, tưởng, hành và thức.
Bản thân của các yếu tố này cũng do duyên sinh, vô thường, vô ngã. Cho
nên tâm cũng vô thường - vô ngã. Đức Phật dạy: "Này các Tỳ kheo,
chấp tâm thức là thường còn, còn sai lầm và tệ hại hơn là chấp thân
xác là thường còn. Vì thân xác người còn có thể tồn tại vài chục năm
cho tới một trăm năm, còn tâm thức của người thì sanh diệt đổi thay
trong từng giây phút" (Tạp A Hàm, T.II). Thật nguy hiểm khi chấp rằng
tâm là thường còn, là bất biến. Nếu chấp như vậy thì cuộc đời này
quả là một xã hội bất bình đẳng và mãi mãi rối loạn, băng hoại. Vì
nhân tâm con người không thể thay đổi được. Vai trò của giáo dục, đạo
đức sẽ không có giá trị. Người tham vẫn cứ tham, người sân vẫn cứ
sân. Không có quá trình tu tập đi đến giác ngộ giải thoát. Chúng ta biết
rằng nghiệp là do tâm tạo, mà đã chấp tâm là thường thì làm sao chuyển
đổi được nghiệp. Như vậy, trầm luân vẫn cứ trầm luân, không thể
khai phóng trí tuệ để đi vào giác ngộ.
- 4. Quán niệm về pháp:
- a/ Pháp là gì?
Chữ "pháp" không có nghĩa
giới hạn ở những sự vật cụ thể thuộc về thế giới vật chất không
tri giác. Theo giáo lý đạo Phật, chữ pháp được hiểu với ý nghĩa rộng
rãi, bao hàm cả vũ trụ và nhân sinh, vật chất và tinh thần, tâm lý và vật
lý. Pháp được chia làm hai nhóm: sắc pháp và tâm pháp. Sắc pháp có hình
chất gây trở ngại và không có tri giác; như cái bàn, cái cây, ly nước...
Tâm pháp là pháp không có hình tướng, không thể nhìn thấy được, nhưng
có tri giác. Ở đây , con người hội đủ hai pháp ấy. Đó chính là con người
ngũ uẩn: sắc, thọ, tưởng, hành và thức. Sắc pháp là sắc trong 5 uẩn
(thân thể vật lý). Tâm pháp là thọ, tưởng, hành, thức; là thế giới
tâm thức nội tại mà tác dụng của nó là suy lường, tư lự... để biểu
hiện các trạng thái tâm lý buồn, vui... Ví dụ sự dao động của tâm khi
hoạt động của năm Triền cái và năm Thiền chi (1), hay hoạt động của
Thất giác chi (2).
b/ Nội dung của
quán niệm về pháp
Con người là đối tượng để thực
hành quán niệm pháp. Vì nó hợp đủ sắc pháp và tâm pháp. Người Phật
tử quán chiếu thân ngũ uẩn để ý thức được mối liên hệ giữa bản
thân và vũ trụ vạn hữu. Nếu không có vũ trụ thì hợp thể ngũ uẩn này
không có được. Từ thực tính này ta càng thấy rõ về ý nghĩa vô ngã của
các pháp.
Trong các kinh - luận của Phật
giáo Phát triển, vô ngã bao gồm pháp vô ngã và nhân vô ngã, hay sắc pháp
vô ngã và tâm pháp vô ngã. Ở đây sắc pháp được chỉ chung cho thân người
và các pháp ngoại giới. Sắc pháp và tâm pháp đều nương vào nhân duyên
mà thành nên chúng là hư vọng. Kinh Lăng Nghiêm dạy: "Nhân duyên hòa hợp
hư vọng hữu sanh, nhân duyên ly tán hư vọng hữu diệt". Khi nhìn vào
cốc nước chanh, nó không có tự ngã của nó. Vì nó không phải là một
thực thể độc lập, mà nó chỉ có mặt trong mối tương quan duyên khởi:
nào là nước, nào là đường, là chanh... Tâm của ta cũng vậy, nó tùy thuộc
vào nội căn ngoại cảnh, vào xúc, thọ, tưởng, hành, thức. Khi chủ thể
nhận thức và đối tượng nhận thức đều duyên sinh vô ngã thì còn một
cái ngã nào để tồn tại mà chấp trước.
Cần nói thêm rằng, thân và tâm chỉ
tồn tại trong một thời gian nào đó rồi theo qui luật sinh - thành - hoại
- diệt mà mất đi. Thân không thể tồn tại ngoài tâm, tâm không thể tồn
tại ngoài thân. Cũng như sắc không thể tồn tại ngoài thọ, tưởng, hành,
thức. Do vậy, Phật giáo không chấp nhận một linh hồn trường cửu sau
khi sắc thân hủy diệt. Sở dĩ có một tư tưởng về một linh hồn trường
cửu và xem đó là ngã, là do khẳng định tính tự tồn của con người
theo thời gian vô tận. Ý tưởng về một linh hồn, ngã như vậy - theo Phật
giáo là thật sai lầm và trống rỗng. Đó chỉ là một khái niệm vọng tưởng
của tâm thức sai lạc không thể có mặt trong thực tại.
III- Ý nghĩa nhất quán
và lợi ích thiết thực khi tu tập Bốn đề mục quán niệm
Khi chọn Bốn đề mục quán niệm
để tu tập, chính là tu tập tự thân. Bởi vì giải thoát sanh tử luân hồi
cho con người là mục tiêu chính mà Đức Phật nhắm vào cuộc đời này.
Hiểu được chính mình thì hiểu được tha nhân và vạn hữu. Thấy được
nhân duyên sanh diệt, vô thường, vô ngã trong con người thì thấy được
các pháp khác cũng như thế.
Tính vô thường nơi con người là
ấn tượng mạnh mẽ nhất làm ta thức tỉnh. Một con vật hay một cây
xanh chết không đủ sức mạnh cho ta giác tỉnh bằng chính bản thân con người.
Trong quá trình quán niệm các đề mục ấy, ta thấy chúng có chung một đặc
điểm về mặt bản thể - đó là tính nhân duyên sanh diệt, vô thường, vô
ngã. Đó cũng là đặc tính chung cho tất cả các pháp hữu vi(3). Thật ra,
nói quán thân bất tịnh, quán tâm vô thường chỉ là một cách nói để làm
nổi bật lên đặc điểm biểu hiện rõ nét nhất của chúng mà thôi. Ví
dụ thân bất tịnh thì rất dễ nhận diện. Thân bất tịnh là chính nó bất
tịnh. Còn tâm bất tịnh thì vi tế hơn.
Do vậy, pháp quán niệm này trước
hết là đưa thân và tâm trở về sống với giây phút hiện tại. Xua đuổi
quên lãng và phân tán để duy trì chánh niệm và duy trì sự sống. Bốn đề
mục quán niệm là giáo lý thực tiễn được rút ra từ những thể nghiệm
thiết thân trong đời sống. Đó cũng là yếu lý trong giáo lý đạo Phật:
không tách rời cuộc sống, mà liên hệ mật thiết với đời sống. Khi quán
niệm về thân là quán niệm về phương diện vật lý, tức là thấy được
sự tổng hợp các yếu tố vật chất cụ thể tạo nên thân người và thấy
được sự bất tịnh của thân khi còn sống cũng như khi chết nhằm đối
trị lòng ham muốn sắc dục. Quán niệm về cảm thọ và tâm thức là
quán niệm trên phương diện tâm lý, tức là thấy được sự sanh khởi và
sự biến chuyển vô thường của tâm, nhằm để hiểu biết tâm và làm
tâm thanh tịnh. Quán niệm về pháp để thấy tính vô ngã mà xa rời chấp
trước. Bát Nhã Tâm kinh dạy: "Khi Bồ tát Quán Thế Âm quán chiếu về
hợp thể ngũ uẩn và phát hiện ra cái trống rỗng của tự ngã thì Ngài
vượt qua tất cả mọi khổ đau ách nạn". Khi sự thăng trầm và tính
cách vô thường của vạn hữu không chi phối đời sống tâm linh nội tại
thì ta vượt qua được khổ đau như Bồ tát Quán Âm vậy.
Đức Phật đã khẳng định lợi
ích của việc tu tập Bốn niệm xứ này: "Đây là con đường duy nhất
đưa đến thanh tịnh cho chúng sanh, vượt khỏi sầu não, diệt trừ khổ
ưu, thành tựu chánh trí, chứng ngộ Niết bàn" (Kinh Niệm xứ, Trung Bộ
I).
C. Kết luận
Đối với cuộc sống thực tại, nếu
Bốn đề mục quán niệm được tu tập thì con người sẽ phần nào vượt
qua được những chướng ngại liên hệ đến thân và tâm. Tập khí thế
gian khiến con người khó có thể vượt qua những căn bệnh tâm sinh lý
được xem như là bản năng tiềm ẩn. Con người luôn có chiều hướng sống
trong dục vọng, khát ái. Khi bản năng không được giáo dục thì khổ đau
vẫn còn chồng chất. Hướng giáo dục của Bốn đề mục quán niệm lấy
tự tâm và tự thân làm cơ sở. Dù được giáo dục qua Bốn đề mục quán
niệm, thấy rõ bản chất con người và sự vật là như vậy, thấy được
sự tác hại khi đắm trước, thấy được lợi ích khi xuất ly, nhưng thông
thường chúng ta chưa có đủ bản lĩnh để tự chủ và giới hạn mình trước
sức mạnh của lòng ham muốn. Đó là do chúng ta chỉ mới hiểu vấn đề
mà chưa thực sự hành trì. Cần chú ý rằng, người học Phật khác với
người tu Phật. Học Phật chỉ để làm giàu kiến thức Phật học, thỏa
mãn nhu cầu tìm hiểu, là người chỉ mới đứng ngoài ngõ mà chưa vào
trong nhà. Người học Phật lại vừa tu Phật mới chính là người thực sự
sống và hành trì theo chánh pháp. Chính những người này mới có được hạnh
phúc lâu dài, thành tựu đạo hạnh và có khả năng chứng ngộ. Cái hiểu
chưa phải là vốn sống thực sự của người cầu đạo. Hành trì mới
là vốn sống, là cốt lõi của người Phật tử trên bước đường tìm về
giải thoát./.
Chú thích
(1) Năm triền cái: là năm sự ngăn
che trí tuệ, là chướng ngại cho việc tu tập thiền định gồm: tham dục,
sân hận, hôn trầm - thụy miên, trạo cử, nghi.
Năm thiền chi: có bản chất ngược
lại với năm triền cái. Chúng là những yếu tố nhiếp phục năm triền cái
để đưa tâm vào định. Gồm: tầm, tứ, hỷ, lạc, nhất tâm.
(2) Thất giác chi (còn gọi là Thất
Bồ đề phần): là bảy phương tiện đưa đến giác ngộ, gồm: trạch
pháp, tinh tấn, hỷ, khinh an, niệm, định, xả.
(3) Pháp hữu vi: các pháp sinh ra do
nhân duyên tạo tác, đối lại với pháp vô vi là không do nhân duyên tạo
tác, đó là chân như, Phật tánh.