- Thiền nội quán
và khủng hoảng môi sinh
- Prof.
Lily de Silva
Cư sĩ
Minh Thông dịch Việt
Ô nhiễm môi sinh là điều đe
dọa nghiêm trọng đối với sự sinh tồn của nhân loại trên hành tinh
này. Nếu chúng ta không có những biện pháp giải quyết cụ thể và tức
khắc thì hậu quả của vấn đề ô nhiễm môi sinh và sức tác động của
tia tử ngoại do tầng ozone bị bào mòn sẽ mang đến một thảm họa tàn
phá tương đương với sức tàn phá của chiến tranh nguyên tử, đó sẽ
là điều không thể nào tránh khỏi. Nếu đem so sánh thì tỷ số mà con người
tự làm cho môi trường sống của mình bị ô nhiễm cao hơn nhiều lần so
với khả năng con người có thể thanh lọc giúp cho nước và không khí
tinh sạch trở lại. Ngày nay chúng ta hiểu được tai họa chúng ta đang đối
diện, do đó chúng ta cần phải nỗ lực nghiên cứu khả năng bảo quản môi
sinh. Chúng ta hiện chưa tìm ra được một giải pháp căn để cho vấn đề,
chúng ta chỉ mới đang cố gắng lần mò vào vấn đề rắc rối to lớn có
qui mô toàn cầu này bằng những vá víu manh mún có tính cách kỹ thuật.
Theo
cách nhìn bằng giáo lý nhà Phật, ô nhiễm môi sinh chỉ là sự bộc lộ
ngoại vi của một thực tế ô nhiễm luân lý nội thể đến mức độ khủng
hoảng và báo động. Một số kinh điển Pali như Kinh Khởi thế Nhân bổn
(Agganna Sutta, Trường A hàm III, số 80), Kinh Chuyển luân Thánh vương Sư Tử
hống (Cakkhavatti-Sihanada Sutta, Trường A hàm III 58) cùng một số kinh khác
trong bộ Tăng nhứt A hàm (Anguttaranikaya, I. 160; II. 75) cho chúng ta thấy tệ
nạn sa sút đạo đức tràn lan trong xã hội sẽ gây ra những sự thay đổi
nghịch lý trong cơ thể con người và môi trường sống. Kinh Khởi thế Nhân
bổn (Agganna Sutta) nói sự sa sút đạo đức sẽ kéo theo sự sút giảm về
vẻ đẹp nhân cách và thực phẩm ngoài thiên nhiên. Những hậu quả nghịch
lý này chỉ là một phần hậu quả của sự sa sút đạo đức. Tội ác cũng
sẽ gia tăng trong xã hội, để giải quyết những vấn nạn này, con người
đã nỗ lực tổ chức những định chế xã hội thích hợp hầu giúp cho
đời sống dễ chịu đựng hơn, yên ổn hơn và thoải mái hơn.
Phật
giáo tin rằng tất cả những yếu tố như ý thức đạo đức, thân tâm
con người, thế giới chung quanh như cây cỏ và muôn thú cùng yếu tố xã
hội đều quyện chặt vào nhau qua mạn lưới nhân quả để tạo thành một
hệ thống môi sinh có phản ứng và mẫn cảm vè phương diện tâm lý. Từ
thực tế đó đức Phật đã tóm tắt ngắn gọn trong bài kệ:
- ‘Cittena
niyyati loko cittena parikissati
- Cittassa
ekadhammassa sabbeva vasam anvaguti’
- Cõi
giới này do tâm dẫn dắt
- Tâm
lôi kéo cõi này lếch thếch mọi nơi
- Tâm
là một thực thể mà mọi vật đều bị sức mạnh của nó chi phối
- (Tương
Ưng A hàm, I. 39).
Nếu
chúng ta phóng dịch cụm từ ‘cittena niyyati loko’ thành ra là ‘cõi giới
này vận hành nhờ tư tưởng con người’, thì chúng ta có thể thấy rõ
ràng song hành với chiều dài lịch sử bộ mặt của trái đất đã bị tư
tưởng và kiến thức của con người thay đổi đến độ như thế nào.
Vào thuở bình minh của nền văn minh nhân loại khi mà con người còn săn bắn
và hái trái để ăn thì thiên nhiên không hề bị quấy phá. Cho đến thời
kỳ canh tác ổn định thì chương trình dẫn thủy nhập điền được phát
triển và bộ mặt thiên nhiên ở một chừng mực nào đó đã bị thay đổi.
Cuộc cách mạng kỹ nghệ mang lại nhiều thay đỗi hơn nữa bằng những công
cuộc sản xuất đại quy mô và người ta triệt để khai thác tài nguyên
thiên nhiên sẳn có. Vào thế kỷ hai mươi, thế kỷ mà người ta vỗ ngực
tự hào đã sản sinh đến 90% khoa học gia trong lịch sử nhân loại thì cũng
đã sản sinh ra Kỷ nguyên Nguyên tử và Không gian.
Quả
vậy chúng ta có thể thấy được tư tưởng con người đã đem đến bao
nhiêu là thay đổi to lớn đối với thiên nhiên, to lớn đến độ mà khả
năng tinh lọc, trẻ hóa và phục hồi của thiên nhiên đã bị các hoạt động
khai phá của con người cướp đi mất để sản sinh ra sự ô nhiễm và
nghèo nàn sinh thái. Giải thích những sự kiện này theo cách nhìn Phật
giáo chúng ta thấy nguyên nhân căn để gây ra những khủng hoảng này
chính là lòng tham lam sự xa hoa, tài sản và quyền lực. Bộ óc con người
phát triển không đồng bộ với trái tim và trách nhiệm đạo đức. Về
phương diện tri thức, con người hiện đại có thể là một anh chàng khổng
lồ, trong khi đó về phương diện cảm thức, con người hiện đại chỉ là
một chàng lùn bị khánh tận cùng kiện hết cả tâm hồn. Một nhà nghiên
cứu khoa học xã hội đã nhận xét rằng con người hiện đại có một
chân bị cột vào chiếc máy bay phản lực còn chân kia thì chân kia thì kẹt
cứng vào chiếc xe bò.
Vì vậy,
những hiện thực cụ thể và những ước vọng tương nghịch đã chia xé
con người. Hơn nữa, tri thức con người thì hạn hẹp, con người thiếu hẳn
khả năng nhìn thấy viễn ảnh của thái độ và hoạt động của mình,
không thể nhìn ra hết được ảnh hưởng tích cực và tiêu cực đối với
sự an sinh của họ cũng như những hoạt động vật lý không ngờ đến
được của thiên nhiên.
Thuyết
Thập nhị nhân duyên (Paticcasamuppada) của đức Phật cũng đề cập đến
một nguyên tắc giống như vậy, đó là các yếu tố như tâm lý và vật
lý, con người và thiên nhiên đều có liên hệ chặt chẽ với nhau nhưng lại
độc lập với nhau. Con người nương tựa vào thiên nhiên để sinh tồn, vì
vậy người ta nói rằng: ‘Sabbe sata aharatthitika’. Trên đường tìm kiếm
thực phẩm và may mặc cùng cư ngụ và thuốc men, con người đã thay đổi
môi trường theo khả năng kỹ thuật của mình. Thí dụ như con người thời
hiện đại thì dùng phân hóa học, thuốc sát trùng và thuốc diệt cỏ dại
trong nông nghiệp để tăng thu hoạch. Nhưng những hoạt động này lại
tàn phá sự quân bình vi sinh trong thiên nhiên khiến nảy sinh hàng loạt những
phản ứng nghịch lý khác, những phản ứng này đến lượt nó lại gây
ảnh hưởng đến sức khoẻ và an toàn cuộc sống.
Vã lại
thực tế tương quan giữa người với thiên nhiên được chỉ rõ trong những
luận kinh về thuyết năm luật vũ trụ (Panca niyama dhamma). Năm luật đó
là: Luật Vật lý (Utuniyama), Luật Sinh vật (Bijaniyama), Luật Tâm lý
(Cittaniyama), Luật Đạo đức (Kammaniyama) và Luật Nhân quả (Dhammaniyaama).
Luật Nhân quả hoạt động tàng ẩn bên trong và liên đới với bốn luật
trước.
Do vậy
tất cả các luật vũ trụ, vật lý, sinh vật, tâm lý và đạo đức đều
hỗ tương với nhau và con người nhận diện bạn hay thù, hạnh phúc hay
đau khổ tuỳ thuộc vào tính chất của năng lượng đạo đức mà họ đã
tạo tác. Nếu như năng lượng đạo đức thiện căn được ban rải, người
ấy sẽ thấy an lạc và đời sống sẽ tương đối hạnh phúc cùng dễ chịu.
Nếu năng lượng đạo đức bất thiện tràn lan, người ấy sẽ phải đấu
tranh nhiều trong xã hội và cuộc sống sẽ gặp ngày càng nhiều trắc trở.
Thế
kỳ thứ năm thứ sáu trước công nguyên có thể được xem là một kỷ
nguyên vô cùng may mắn, năng lượng từ thiện tuôn tràn mọi nơi trên
trái đất nhờ những giảng dạy của các bậc thầy tâm linh vĩ dại như
đức Phật, Jina Mahavira, Zoroastra, Khổng Phu Tử và Socrates. Thế kỷ thứ
hai mươi dường như là một kỷ nguyên hoàn toàn ngược hẳn. Ngày nay tội
ác, khủng bố và chiến tranh ngự trị khắp nơi. Đói kém và suy dinh dưỡng
đang nuốt trửng nhiều quốc gia trong thế giới thứ ba. Tại các quốc gia
cường thịnh thì bệnh AIDS (liệt kháng) và những bệnh nhà giàu khác
đang lan tràn. Tình trạng này khiến chúng ta nhớ đến lời khuyến cáo
liên quan đến vận mạng nhân loại trong một thế giới băng hoại đạo
đức. Theo lời khuyến cáo này, vào thời điểm nhân loại bị tham sân si
khống chế người ta sẽ thấy nạn đói, bom, lửa và dịch bệnh luân
phiên nhau tàn phá (Trường A hàm III. 854). Tình trạng thế giới hiện thời
cho thấy rằng cả ba nhân tố suy đồi về mặt đạo đức ấy đang hiện
diện còn loài người thì đang bị ba gọng kềm trả đủa của nó do những
nghiệp quả bất đạo đức của chính họ gây ra.
Một
điểm quan trọng khác có đề cập đến trong kinh Khởi thế Nhân bổn
(Agganna Sutta) rằng loài người là một sinh vật có khuynh hướng bắt chước
rất mạnh mẽ (ditthanugatim apajjamana). Vì vậy những ý tưởng, cử chỉ
hay hành động mới của một nhóm nhỏ này có thể chẵng bao lâu sẽ trở
thành những mẫu mực mới trong xã hội, đặc biệt là khi những yếu tố
này dẫn đến lạc thú và hấp dẫn nhưng lại ít tốn kém. Nhờ những phương
tiện thông tin khổng lồ và tuyên truyền thương mãi, chủ nghĩa duy cảm,
tính chất táo tợn, đói khát tài sản, đỵa vị và quyền lực đã và
đang là những xu thế xã hội trong thế giới tân tiến ngày hôm nay. Chúng
ta nghĩ rằng khuynh hướng bắt chước này do được cả ý thức hệ của
nhân loại hỗ trợ (từ Pali gọi là pháp giới) không phải là nhân tố
duy nhất chịu trách nhiệm về những xu thế hiện nay ở mọi nơi trên thế
giới. Do đó chúng ta thường hay lý luận rằng bao quanh thạch quyển là
sinh quyển (biosphere) và khí quyển (atmosphere), còn khí quyển thì thẩm nhập
tất cả những thứ mà chúng ta gọi là tâm lý quyển (psychosphere). Chúng
ta nên kết hợp ý tưởng này lại như sau:
Kinh
Sa môn quả (Samannaphala sutta, Trường A hàm I.76) dạy rằng giống như sợi
chỉ màu xuyên qua hạt ngọc trong suốt, tâm quyện chặt với thân mà chỉ
người đã đạt đến trình độ tứ thiền mới có thể nhìn thấy, .
Chúng ta cũng có thể phỏng đoán được rằng tâm kết hợp với thể khí
của thân vì nhịp thở của chúng ta thay đổi khi cảm xúc thay đổi, thí
dụ như chúng ta thở dài khi buồn bã, ngáp khi lười biếng, gầm gừ khi
giận dữ và rên rĩ khi đau đớn. Những thay đổi này có thể được chấp
nhận để làm bằng cớ chứng minh rằng tâm và thân có mắc xích với
nhau. Các nhà khoa học cũng biết lượng thán khí lúc thở ra sẽ gia tăng
khi chúng ta bị những cảm xúc tiêu cực chi phối. Điều này có thể là
do hơi thở đã thẩm ngấm những hoá chất độc hại trong dòng máu do các
tuyến nội tiết thảy vào khi tâm bị thay đổi do những cảm xúc tiêu cực
như giận dữ hay hoảng sợ. Khi thật nhiều người thải ra những chất độc
ấy qua đường hô hấp, khí quyển bị ô nhiễm một cách vi tế, chúng ta
cũng biết được rằng con người và cả cây cỏ đều rất mẫn cảm với
loại ô nhiễm này. Người ta đã làm thí nghiệm và thấy cây cỏ lớn rất
nhanh chóng trong môi trường đầy an hoà và thương yêu, trong khi đó thì
cây cỏ sẽ trở nên tàn úa khi người ta cư xử với chúng bằng những lời
chữi mắng dù rằng cả hai nhóm đều được cung cấp nước, phân bón,
ánh sáng cùng săn sóc y hệt như nhau.
Theo các
nhà khoa học, ô nhiễm không khí vì lượng thán khí gia tăng là do người
ta đốt nhiên liệu, về lâu về dài sẽ làm trái đất nóng dần lên gây
nên những hậu quả tàn khốc cho sự an sinh của cả nhân loại. Ngày nay
người ta thấy rằng khủng long bị tuyệt chủng trên hành tinh này là do nạn
thiếu oxy và nạn gia tăng thán khí trong không khí. Tình trạng ô nhiễm
môi trường hiện nay nghiêm trọng hơn nhiều so với tình trạng ô nhiễm
làm tuyệt giống những sinh vật khổng lồ vì vào thời đại khủng long
nhân loại chưa có máy móc thải ra thán khí. Đang vào lúc những bộ máy cơ
khí ngày càng gia tăng làm ô nhiễm khí quyển thì hàng tỷ bộ máy người
ghép thêm những độc tố tâm lý vào các hạt thán khí mà họ thở ra. Do
đó chúng ta có thể cả quyết được rằng ô nhiễm tâm quyển là yếu tố
nghiêm trọng của sự khủng hoảng môi sinh mà con người ngày nay phải đối
diện. Ô nhiễm vật lý do các nhà máy gây ra cùng sự khai thác bừa bãi
tài nguyên thiên nhiên là hậu quả của lòng tham lam xa xỉ, của cải và
quyền lực của con người. Do vậy chúng ta có thể kết luận được rằng
ô nhiễm môi trường, trên bình diện thực tế, chỉ là hình thái ngoại tại
của sự ô nhiễm đạo đức nội tại trong lòng con người hiện đại mà
thôi.
Do sự
thái độ đạo đức của con người có quan hệ trực tiếp với khủng hoảng
môi trường cho nên thiền định nội quán (Vipassana meditation) giúp cho
chúng ta một phương pháp rất thực tế để tạo nên những thay đổi thiện
căn ngõ hầu chúng ta có thể tìm thấy hướng đi và mục đích trong cuộc
sống, đồng thời cũng giúp chúng ta tái lập sự quân bình sinh thái.
Theo
cách nói của Erich Fromm chúng ta có thể thấy rằng con người cần phải
thay đổi thái độ của chính mình, phải nên ‘là hình thái cuộc sống’
chứ không nên ‘có hình thái cuộc sống’. Con người sống bằng kiểu
‘có hình thái cuộc sống’ lúc nào cũng cố thoả mãn lòng tham bằng
cách rút rỉa thiên nhiên càng nhiều càng tốt, do đó sẽ dẫn đến tình
trạng khai phá bừa bãi để nảy sinh cơn bệnh ô nhiễm và thiếu hụt.
Trong khi đó, con người sống bằng kiểu ‘là hình thái cuộc sống’
trái lại đã sử dụng tài nguyên thiên nhiên chỉ để thỏa mãn nhu cầu
của mình và điều này đã dẫn đến công cuộc bảo tồn và gìn giữ
thiên nhiên. Điều thú vị mà người ta nhận thấy là trong kho tàng ngôn
ngữ Ấn độ ngày xưa của tiếng Sanskrit và Pali, người ta không thấy những
từ có gốc từ đồng từ ‘có’ (= sở hữu). Ý tưởng có phải được
diễn tả hơi vòng vo một chút. Trong tiếng Pali nếu người ta muốn nói
‘Tôi có con trai và tài sản’ thì người ta phải nói thế này ‘Putta me
atthi dhanam atthi’, nghĩa đen là ‘đối với tôi, có con trai, có tài sản’.
Do vậy tư tưởng ‘là hình thái cuộc sống’ đã ăn sâu tận tâm hồn của
nền văn hóa Ấn độ cổ xưa dù rằng ngôn ngữ của họ thiếu hẳn động
từ ‘có’ (= sở hữu).
Thiền nội quán dạy con người
cách sống đời đơn giản để thòa mãn những nhu cầu của mình.
Appicchata, khả năng thỏa mãn tối thiểu được rèn luyện có hệ thống
là một đức tính có giá trị lớn. Nếu đức tính này được cả loài
người cùng nhau rèn luyện, cả loài người cùng chịu bỏ qua một bên tất
cả thói quen tiêu thụ hiện tại, thì nạn khủng hoảng sinh thái sẽ giảm
thiểu rất nhiều. Tất cả những căn bệnh trầm kha do nạn phá rừng với
qui mô lớn như đất màu mỡ bị bào mòn, đất chùi, thời tiết thay đổi
bất thường, hạn hán, v.v... tất cả đều có liên quan căn để với chủ
nghĩa tiêu thụ. Nếu con người chẳng muốn chịu đổi lấy đời sống
đơn giản thì một giải pháp hiệu quả cho những vấn nạn đang đe dọa
đời sống hiện nay sẽ không thể nào có thể đạt đến được.
Lòng
từ là một phần của cuộc đời thiền định. Một người thực hiện lòng
từ sẽ tự biết tiết chế không khai phá và tiêu thụ bừa bãi, tình cảm
này phát xuất từ lòng thương đối với các thế hệ tương lai cũng như
lòng thương đối với các tài nguyên thiên nhiên không thể tái tạo lại
được, những tài nguyên mà hiện đang ngày càng giảm dần do nhu cầu của
kiểu sống tiêu thụ ngày nay. Thực hiện lòng từ, con người cũng sẽ có
lòng lân mẫn đối với những chủng loại sống khác hiện đang bị đe dọa
tuyệt chủng. Chúng ta cần nhớ rằng sự đa dạng sinh thái là một yếu tố
có giá trị cực kỳ quan trọng để tạo nên một hệ thống sinh thái
quân bình tươi khoẻ.
Thiền
định nội quán cũng tẩy sạch những uế nhiễm tâm lý trong lòng người.
Thiên nhiên có thể điều trị được những uế nhiễm sinh học do con người
gây ra, nhưng thiên nhiên không thể giúp hay điều trị được ô nhiễm
tâm lý của con người. Do vậy sự lan tràn tội ác, giết chóc và chiến
tranh truyền nhiễm trong xã hội, những căn bệnh do ô nhiễm đe dọa đời
sống nhân loại, nạn tàn phá thiên nhiên với quy mô lớn làm nghiêm trọng
thêm sự mất quân bình và ô nhiễm sinh thái.
Chúng
ta nên nhớ đến lời dạy của đức Phật: ‘cittena niyyati loko’, cõi giới
này vận hành nhờ tâm của con người. Vậy thì bao lâu mà tâm con người
còn do những ý định thiện lành về phương diện đạo đức tác động
thì con người còn có thể có được một cuộc sống hạnh phúc và thiên
nhiên còn dành phần ưu ái. Thoảng như những căn rễ của ác ma phát khởi,
con người sẽ gánh lấy những khổ đau như hai câu kệ đầu trong kinh Pháp
cú có nói đến (*). Ngày nay người ta có thể thấy rằng ác ma đang rộng
phá đến độ thiên nhiên đã và đang bị tác động và bị xem như kẽ thù.
Khủng hoảng môi trường nên được xem như hậu quả của khủng hoảng đạo
đức. Con người phải nên rèn luyện thái độ và kiểu sống thiện lành
về phương diện đạo đức để có thể thay đổi ngày càng tốt hơn và
điều này phải nên được chấp nhận như một mệnh lệnh để sống còn.
Cư sĩ Minh Thông chuyển ngữ tiếng Việt, mùa Phật
thành đạo năm 2001
Chú
thích:
Phẩm
Song yếu
- Ý dẫn
đầu các pháp
- Ý
làm chủ ý tạo
- Nếu
với ý ô nhiễm
- Nói
lên hay hành động
- Khổ
não bước theo sau
- Như
xe, chân vật kéo
- Ý dẫn
đàu các pháp
- Ý
làm chủ ý tạo
- Nếu
với ý thanh tịnh
- Nói
lên hay hành động
- An lạc
bước theo sau
- Như bóng,
không rời hình.
- (Trích Kinh Pháp cú)
http://www.buddhismtoday.com/viet/thien/029-thien.htm