- Vài đặc điểm của Phật Giáo
- Hòa thượng Thích Trí Quang
Phật giáo như ánh sáng mặt trời mà nhìn ánh sáng ấy,
chúng ta chỉ có cặp mắt nhỏ hẹp. Tuy nhiên, một là tất cả, chúng ta
có thể căn cứ một vài điều sau đây mà biết tất cả đặc điểm của
Phật giáo.
Thứ nhất, đặc điểm của Phật giáo là 'In như sự thật':
Lý thuyết, phương pháp, kết quả đều hợp lý, đều như thật. Phật giáo
không chen chủ quan của mình vào trước hay trong khi suy nghiệm sự thật, và
chân lý của đạo Phật là lời kết luận sau sự suy nghiệm chung thực
ấy. Đạo Phật chỉ thấy và chỉ nói những sự thật mà sự vật có,
không thêm không bớt. Đạo Phật, nhân đó, cấm đoán những tín ngưỡng
và hành động không phát sinh từ sự hiểu biết như thật, luôn theo, đạo
Phật không công nhận những kết quả của tín ngưỡng mê mờ, hành động
manh động là hợp lý. Cho nên đạo Phật cũng gọi là Đạo Như Thật.
Đặc điểm thứ hai là 'tôn trọng sự sống'. Không sát
sanh, ăn chay, là những điều tượng trưng cụ thể cho đặc điểm ấy. Đạo
Phật xem sự sống trên tất cả. Hết thảy cái gì gọi là có giá trị
là phải bảo vệ sự sống ấy. Giết sự sống để nuôi sự sống là mê
muội mà vì tham sống nên hại sự sống cũng là vô minh. Cho nên tôn trọng
sự sốngkhông những bằng cách giúp nhau để sống còn, mà còn có khi phải
hy sinh sự sống để bảo vệ sự sống, nghĩa là có khi tiêu cực như ăn
chay để cứu muôn loài, có khi tích cực như 'thay khổ cho chúng sanh' để
cứu vạn loại. Đạo Phật đặc biệt chú trọngvà nêu cao chủ nghĩa lợi
tha, nhưng chữ lợi ấy là phải hướng về mục đích tôn trọng sự sống.
Đặc điểm thứ ba của đạo Phật là chỉ thừa nhận sự
'tương quan sinh tồn'. Đạo Phật dạy cho người ta thấy ở đời phải tự
lập chứ không phải biệt lập. Phật tử không thấy, không tạo nên một
đối phương. Vũ trụ là một lò tương quan; không có gì là trung tâm,
không có gì là phụ thuộc, hay ngược lại. Bởi thế cho nên phân ly là tự
tạo một ung nhọt, mà chiến đấu (theo nghĩa hẹp) chỉ là tương đối.
Chiến đấu phải là một hành động vì bảo vệ sự sinh tồn mà bất đắc
dĩ phải áp dụng trong trường hợp bất đắc dĩ. Nếu biến sự bất đắc
dĩ ấy thành sự tuyệt đối cần thiết trong mọi trường hợp, thì chiến
đấu sẽ trở thành chiến tranh.
Đặc điểm thứ tư của đạo Phật là xác nhận 'người
là trung tâm điểm của xã hội loài người'. Đạo Phật không nói duy
tâm, không nói duy vật, mà tất cả đều do người phát sinh và đều phát
sinh vì người. Kết luận này thực tế ở đâu cũng rõ rệt cả. Trên thế
giới loài người này không có gì tự nhiên sinh ra hay từ hư không rơi xuống,
mà đều do năng lực hoạt động của con người tạo thành. Năng lực hoạt
động của con người tạo tác chi phối tất cả. Tất cả khổ hay vui, tiến
hóa hay thoái hóa, là đều do con người dã man hay văn minh. Người là chúa
tể của xã hội loài người, xã hội loài người không thể có chúa trời
thứ hai.
Đặc điểm thứ năm của đạo Phật chú trọng 'đối trị
tâm bịnh con người trước hết'. Lý do rất dễ hiểu. Con người là trung
tâm điểm của xã hội loài người, xã hội ấy tiến hóa hay thoái hóa
là hoàn toàn do hoạt động con người chi phối; mà hoạt động con người
lại do tâm trí con người chủ đạo, vậy xã hội phản ánh trung thành của
tâm trí con người. Cho nên muốn cải tạo xã hội, căn bản là phải cải
tạo con người, cải tạo tâm bịnh của con người. Tâm bịnh con người nếu
còn độc tài, tham lam, thì xã hội loài người là địa ngục; tâm bịnh
con người được đối trị rồi thì hoạt động con người rất sáng suốt
mà xã hội con người, kết quả của hoạt động ấy, cũng rất cực lạc.
Đặc điểm thứ sáu, mục đích đạo Phật là 'đào luyện
con người thành bi, trí, dũng'. Bi là tôn trọng quyền sống của người khác.
Trí là hành động sáng suốt lợi lạc. Dũng là quyết tâm quả cảm hành
động. Dũng không có bi và trí thì sẽ thành tàn ác và manh động. Trí
không có bi và dũng thì sẽ trở thành gian xảo và mộng tưởng. Bi không
có trí và dũng sẽ thành tình cảm và nhút nhát. Bi là tư cách tiến hóa,
trí là trí thức tiến hóa, dũng năng lực tiến hóa. Con người như thế là
con người mới, căn bẳn của xã hội mới.
Đặc điểm thứ bảy của đạo Phật là 'kiến thiết một
xã hội mới' mà căn bản là con người mới. Cho nên tranh đấu cho xã hội
mới ấy, trở lại vấn đề, là phải chiến thắng chính mình trước hết.
Con người tự chiến thắng con người, nghĩa là cái 'nhân cũ' (bóc lột,
đàn áp, độc tài, xâm lược) không còn nữa, thì kết quả được cái
'quả mới' là là một xã hội mới. Trong xã hội ấy quyền sống tuyệt
đối bình đẳng như sự sống: Bình đẳng trong nhiệm vụ, bình đẳng
trong hưởng thụ.
Đặc điểm thứ tám của đạo Phật là 'tiến lên vô thượng
giác'. Đào luyện một con người mới, kiến thiết một xã hội mới rồi,
không phải mục đích của đạo Phật cứu cánh ở đó. Cao xa, đạo Phật
còn hướng dẫn con người lên chóp đỉnh của sự tiến hóa là địa vị
vô thượng giác, địa vị vô minh toàn diệt, trí tuệ toàn giác, địa vị
Phật đà.
Đặc điểm thứ chín của đạo Phật là đạo Phật dạy
phải 'tự lực giải thoát'. Đấy là một tinh thần tuyệt đối cần thiết.
Đức Phật chỉ là một đạo sư dẫn đạo con đường sáng cho chúng ta.
Còn chúng ta phải tự thắp đuốc trí tuệ của mình mà soi đường, phải
tự động cặp chân năng lực của mình mà đi. Con người mới là phải tự
rèn luyện; xã hội mới là phải tự kiến thiết; vô thượng giác là phải
tự tu chứng. Tự lực giải thoát là con đường duy nhất của mười
phương các đức Phật Bồ-Tát. An lạc không phải cầu xin, trí giác không
do cầu hồ. Một điều nữa, nước trong bản chất là nước đục, hoa sen
không mọc trên cát vàng, cho nên người trong đạo Phật phải tự lực giải
thoát ngay trong cảnh giới đau khổ mê muội. Lánh ngoài thế gian đau khổ
để tìm giác ngộ, thì kinh dạy, đó là đi tìm sừng con thỏ. Phật tử
không có đứng vào hàng ngũ thông minh mà phải hướng về lớp người ngu
dốt dìu dắt họ. Hoa Đàm muôn thuở người ta chỉ tìm thấy trong ao bùn,
tuệ giác vô thượng chỉ có bởi chúng sanh.
Đặc điểm thứ mười của đạo Phật là 'hiện chứng thể
nghiệm'. Đức Phật chỉ hướng dẫn chúng ta, chứ chân lý không phải là
thứ đem quay phim cho người thấy được. Đức Phật là đạo sư, nhưng trí
giác không phải là thứ ai dạy khôn cho ai. Cho nên đối với chân lý tối
cao, ta phải tự lực thể nghiệm. Sự tự lực thể nghiệm ấy, không những
áp dụng với tinh thần tự lực giải thoát mà thôi, mà còn đặc biệt chú
ý đến sự hiện chứng. Thế nào gọi là sự hiện chứng? Ví dụ con đường
đi đến Mai thôn có mười đoạn. Người đi không ham, không thể ham nhảy
vọt đến Mai thôn mà không qua mười đoạn đường, mà phải đi từng bước,
bước từng đoạn, được một đoạn là đến Mai thôn một đoạn. Con
đường vô thượng giác cũng vậy, nương theo lời Phật chỉ dẫn, ta phải
bước từng bước, hiện chứng đến đâu thể nghiệm chân lý đến đó,
cho đến khi toàn giác. Đức Phật tạo cho ta cái thang, nhưng không kéo
giàn hoa xuống hay đẩy thẳng ta lên được. Ta phải tự lực mà trèo từng
nấc thang lên giàn hoa thiên lý. Trèo được nấc nào là tự thể nghiệm
chân lý nấc ấy. Đối với chân lý chưa hiện chứng, chúng ta chỉ nói học,
không nói biết. Tinh thần tu chứng đạo Phật là thế.
Do tất cả đặc điểm trên đây, chúng ta thấy đạo Phật
không phải chỉ là một tôn giáo. 'Đạo Phật là tất cả', đó là một
đặc điểm vừa cuối cùng vừa trước hết của đạo Phật. Cho nên Phật
tử không thực hành đạo Phật bằng cách để hoạt động của mình một
phần chính vào sự lễ bái cầu nguyện. Phật tử thực hành đạo Phật là
áp dụng vào đời sống, áp dụng vào tất cả mọi hoạt động. Căn bản
của đạo Phật là như thật, tinh thần đạo ấy là bi, trí, dũng. Sống
trong căn bản và tinh thần ấy, Phật tử tự nhiên không thể phủ nhận sự
tàn sát, sự manh đông và sự nô lệ.Cho nên họ phải tự lực hành độngđể
thượng thượng tăng tiến. Và hành động ấy không có lãnh vực trong
không gian, không có giới hạn trên thời gian, không có phạm vi trong tổ chức,
không có khu phân trong trường hợp. Ở đâu và lúc nào, với ai và cảnh
nào, Phật tử cũng áp dụng căn bản và tinh thần bi, trí, dũng của đạo
Phật vào để tác động và chi phối, hầu tạo thành một thế giới tịnh
độ. Cho nên đạo Phật bao trùm tất cả. Nói ngược lại, tất cả có
tinh thần đạo Phật mới tốt đẹp.