Buổi
chiều hôm ấy, không ai nhớ rõ là ngày tháng năm nào, một buổi chiều
xuân khoảng nửa trước thế kỷ 17, khi mà đất Quảng Nam còn là cơ ngơi
mới mẻ của các Chúa Nguyễn, khi mà những chuyến thương thuyền của
người Tây Âu còn ngỡ ngàng thả neo ngoài phố
Hội, có một giáo sĩ người Bồ Đào Nha lần đầu đặt chân trên
Ngũ hành sơn.
Hẳn
không phải là sự hiếu kỳ, mà dường như có một sự cuốn hút, thôi
thúc mãnh liệt nào đó, giáo sĩ mặc áo chòang đen, tay chống gậy, chậm
rãi trèo lên từng bậc cấp của ngọn núi đá vôi kỳ bí. Càng lên cao tầm
mắt càng được mở ra với bao nhiêu mây nước biển trời. Đôi mắt xanh
ngọc của giáo sĩ không được sắm sửa để giao hòa với hồn non nước,
khi mà người ta không ngờ rằng cái xứ nhược tiểu này lại nên thơ và
kỳ bí đến thế. Giáo sĩ đã ở lại nhiều năm với sông Hòai, phố Hội,
đã quen với cái vẻ hiền hòa chất phát của dân quê, nên trong cách nghĩ,
ông ta tưởng rằng chốn này chỉ là sự bình lặng, âm thầm và hồn hậu,
còn sự kiêu hùng, kỳ vĩ không phải là chỗ của đất An Nam. Giờ đây,
khi đang dừng lại giữa ngọn núi đá cheo leo, ông mới bàng hoàng trước
nước non cẩm tú, đặc thù đến vậy.
Đang
vất vưởng trước bao nhiêu kỳ hoa dị thảo, chợt giáo sĩ thoáng thấy một
dáng người trẻ trung từ trên đỉnh non vạch lau đi xuống, vai quảy một
cây trượng dài, đầu trượng một quả bầu khô, quắc thước nghênh
ngang nhưng cũng vô cùng thanh thản, cơ hồ không hề để ý đến người mặc
áo choàng đen đang nhìn ngắm mình phía dưới. Người tráng niên trạc tuổi
tam tuần, mặc áo nâu thâm bước qua một cửa động, trèo lên một hang đá
rồi mất hút. Một lúc sau, giáo sĩ cũng lần theo dấu chân vào động, nhìn
quanh chẳng thấy người, chỉ thấy có một khe đá nhỏ dẫn lên phía
trên, giáo sĩ hiếu kỳ vén áo nép mình leo lên. Đường lên thiên đàng
– ông thầm ví von như vậy ! Những
tảng đá to nằm gối đầu nhau như chực đổ xuống, chỉ chừa đủ khoảng
trống cho một người len lỏi. Chắc hẳn người tráng sĩ đó đã lên
trên kia bằng con đường này – Ông nghĩ vậy. Một luồng gió ở đâu
mát lạnh đến tận xương, ông bước lên khỏi hang như đặt chân lên
thiên đàng thật sự.
Ông
có vẻ rất đỗi ngạc nhiên với những gì xảy ra trước mắt mình, nhìn
về phía Tây, dòng sông Hàn uốn quanh
ruộng đồng bát ngát; nhìn về phía Đông, biển xanh rì rào sóng vỗ; sau
lưng là núi đá chập chùng, còn phía trước, trên một tảng đá, dáng người
tráng niên ngồi xếp bằng thanh thản, tư thế thật vững chải mà cũng thật
thoải mái. Vốn nhạy cảm, giáo sĩ nghĩ ngay đó là một nhà tu. Ông đứng
lặng hồi lâu ngắm nhìn hình ảnh đoan nghiêm như pho tượng này. Sau đó,
giáo sĩ như muốn cố tình phá vỡ sự lặng yên để được đàm đạo,
ông tiến đến phía trước cúi đầu chào thật thấp. Người ngồi cũng
chắp hai tay lên ngực khẽ cúi đầu và nở một nụ cười thân thiện.
- Xin
chào Ngài, tôi xin tự giới thiệu, tôi là Alexandre de Rhodes, giáo sĩ người
Bồ Đào Nha, thuộc dòng Jésuites. Tôi đến đất
An Nam đã lâu, nhưng mới lần đầu đặt chân lên núi này.
Người
ngồi chỉ tay vào tảng đá cạnh bên mời giáo sĩ ngồi, môi vẫn giữ một nụ cuời vừa
phải.
- Rất
hân hạnh được gặp Ngài !
Alexandre
de Rhodes nhìn bộ áo nâu thâm bạc màu sương gió của
người đối diện mà có vẻ lúng túng
trước chiếc áo choàng sang trọng của mình. Ông vả lả :
- Xin
lỗi Ngài ! Tôi vừa mới giảng đạo cho con chiên xong, muốn lên núi chơi
cho thanh thản, may mắn được gặp Ngài. Xin Ngài vui lòng cho biết tánh
danh.
- Tôi
tên Hương Hải, Minh Châu Hương Hải. Thầy tôi đặt cho như
thế !
- Ồ
! Minh Châu Hương Hải ! Minh Châu là viên ngọc
sáng, Hương Hải là biển thơm. Tên Ngài đẹp quá !
Hương Hải có vẻ hơi ngạc nhiên về
khả năng nói tiếng Việt và hiểu âm Hán việt
của Giáo sĩ. Ông khẽ sửa tư thế ngồi, nhìn Giáo sĩ nói :
- Ngài
có kiến thức rộng quá ! Ngài am hiểu tiếng Việt nhiều quá !
A.
Rhodes có vẻ thích thú trước lời khen ngợi, nên liền bộc bạch :
- Thưa
Ngài ! Chẳng giấu gì, tôi được phái đi theo những chuyến thương thuyền
sang Việt Nam để truyền giáo, tôi thấy người Việt Nam rất hiền hòa dễ
mến, ngặt vì dân trí không cao, văn tự không có, tôi đã dốc sức mượn
chữ La tinh để viết âm tiếng Việt, soạn thành một bô tự điển gọi
là Từ Điển Việt Nam - La Tinh – Bồ Đào Nha. Công việc kể cũng
cơ bản hoàn thành. Không biết Ngài nghĩ như thế nào ?
Hương
Hải tỏ vẻ lãnh đạm, hơi trầm tư rồi ôn tồn đáp :
- Việc
làm của Ngài thật đáng ca ngợi. Thực ra người Việt Nam rất cởi mở, sẵn sàng đón nhận tất
cả những cái hay của người khác và thẳng thừng loại bỏ những gì
không phù hợp với họ. Người Việt Nam có truyền thống văn hóa riêng của
mình. Gần 1000 năm người Việt Nam bị một cường quốc là Trung Hoa đô hộ,
nhưng họ không thể đồng hóa người Việt được. Những thuần phong mỹ
tục, những hình thức tín ngưỡng và văn hóa cao siêu đều được người
Việt Nam đón nhận, nhưng họ lại có truyền thống của họ, thậm chí, họ
còn sáng tạo ra một thứ văn tự vốn vay mượn từ mẫu tự của Trung
Hoa, đó là chữ Nôm mà chắc Ngài đã biết. Nếu Ngài nghĩ rằng người
Việt Nam phải chịu ơn các Ngài về sự vay mượn mẫu tự La tinh thì
Ngài đã lầm, bởi việc làm của các Ngài xuất phát từ chiêu bài truyền
giáo. Còn nếu Ngài nghĩ rằng La tinh hóa Việt ngữ để chúng ta dễ
dàng tìm hiểu và hội thoại với nhau thì đó là một thiện ý.
A.Rhodes
hơi bị phật ý trước lời nói của vị thiền sư, ông ra điều tranh luận
với giọng nói tỏ vẻ khiêm tốn :
- Sứ mạng của chúng tôi là rao giảng Thánh
kinh. Chúng tôi muốn người Việt Nam phải hướng về với Chúa, trở
thành tín hữu Kitô.
-
Chúng tôi đã có tín ngưỡng của chúng tôi.
- Ý
Ngài muốn ám chỉ Thích - ca, một
tên da đen ở xứ Ấn Độ ?
Hương
Hải vẫn tỏ vẻ thản nhiên trước cách xưng hô của vị giáo sĩ, đáp
chậm rãi :
- Tôi
xin lập lại với Ngài, người Việt Nam không bao giờ phân biệt da đen hay
da trắng, ở Đông hay ở Tây, hễ bất kỳ ai đem lại sự hạnh phúc an lạc
cho nhân sinh thì người Việt Nam sẵn sàng đón nhận với tất cả lòng
thành kính của mình.
- Thế
thì ông Thích-ca đã cho Ngài được những gì ?
- Không
phải là cho những gì. Chúng tôi không bao giờ nghĩ rằng có một ai có quyền
ban phước giáng họa cho ai, chúng tôi không bao giờ nghĩ rằng mình được
cứu rỗi. Đức Thích-ca đơn thuần là người chỉ ra được phương pháp
để tự mỗi người tìm được hạnh phúc nơi chính bản thân, tìm được
Phật tâm nơi chính mình mà thôi.
A.
Rhodes cảm thấy yếu thế trước lối lý luận của thiền sư. Nhìn dáng
ngồi ngay thẳng trên phiến đá, giáo sĩ thấy rõ ràng từ nơi vị thiền
sư toát ra một thứ lực gì đó đầy uy mãnh, đầy nghị lực. Dưới kia
sóng biển vẫn vỗ mãi vào bờ cát trắng một âm thanh rì rào bất tuyệt.
Trên đỉnh non, bóng người lồng lộng như
tỏa hơi ấm ra từ ánh mắt, nụ cười. Từ chỗ diễn bày, cật vấn,
giọng nói của giáo sĩ đột ngột thay đổi như một thiền sinh hỏi đạo
:
- Thưa
Ngài ! Tôi vẫn chưa hiểu cái mà
Ngài gọi là “Phật tâm nơi chính mình”. Đâu là Phật ? Đâu là chúng
sanh ?
- Phật
và chúng sanh có cùng một thể tánh. Níu Phật mà bỏ chúng sanh thì không
bao giờ có thể đạt đạo. Ngài hãy thử quán sát đi ! Khi mặt trời lên
chiếu sáng thiên hạ thì hư không
không vì đó mà sáng; khi mặt trời lặn, bóng tối bao trùm khắp thiên hạ
thì hư không không vì đó mà tối. Sự sáng và sự tối tranh cướp lẫn
nhau, còn hư không thì lặng lẽ tự nó là nó. Tâm Phật và chúng sanh cũng
vậy. Nếu quan niệm Phật là thanh tịnh, quang minh, chúng sanh là dơ bẩn, mờ
tối thì có tu qua nhiều kiếp như cát sông Hằng cũng không đạt được
giác ngộ.
Alexandre
de Rhodes đã nhiều năm giảng đạo ở các giáo đường, nhưng chưa bao giờ
ông nghe được một thứ lý luận lạ lùng như vậy. Ở nơi ông, giữa
Chúa và con người luôn có một sự cách biệt, con người thành kính chỉ
được gọi về ánh sáng thiên đàng vinh quang của Chúa. Ông không hề nghĩ
rằng con người sẽ trở thành Chúa. Ông phân vân hỏi về sự “ trở
thành” :
- Thưa
Ngài ! Ngài nhận thức thế nào về sự giác ngộ ? Ngộ và mê khác nhau ra
sao ?
Thiền
sư trả lời ngay :
- Không có sự khác nhau giữa mê và ngộ.
Mê và ngộ cùng chung thể tính. Mê và ngộ dựa vào nhau. Chân và vọng vì
đối đãi nhau mà có. Nếu tìm chân mà bỏ vọng thì không khác gì người
sợ bóng theo hình mà cứ chạy ở ngoài nắng. Nếu biết rõ vọng là chân
thì cũng như đi vào nơi rợp mát, bóng tự khắc biến mất. Giữa tâm và
cảnh, thiện và ác cũng như vậy. Người Tây phương các ông luôn cắt
chia thế giới này làm hai mảnh, luôn nhận thức mọi sự theo một phạm
trù đối đãi, thấy người thấy ta, thấy nhân thấy ngã. Chính thái độ
đó đã làm cho con người và sự vật chia cắt, xa lìa nhau, rồi phát sinh
ra sự xung đột, sự đổ vỡ. Người hiểu được thể tánh của vạn
pháp là một thì không bao giờ trốn chạy sự vật. Chạy trốn là thú nhận
sự bất lực của chính mình. Toàn bộ kinh điển Phật giáo nói riêng và
triết lý Đông phương nói chung là dạy con người tìm trở lại con người
thật của chính mình, trả toàn vẹn quyền con người lại cho con người.
Con người tự mình định đoạt số phận của mình chứ không phải theo
ý của một vị Phật, Chúa, hay Thượng đế nào cả. Đó là tính nhân bản
của triết lý Đông phương.
Alexandre de
Rhodes lắng nghe say sưa. Những điều vị thiền sư nói quá mới mẻ với
ông. Ông không ngờ rằng với cái bề ngoài đơn sơ giản dị như vậy mà
vị thiền sư đã đạt được một
trình độ tâm chứng đặc biệt, khả dĩ thăng hoa được tâm hồn người
nghe mà không hề trải qua sự lý luận dằng dai. Cơ hồ điều mà vị thiền
sư nói ra là cái chính Ngài đã đạt được chứ không phải một thứ tư
duy trừu tượng nào cả. Vị giáo sĩ trịnh trọng xin thiền sư dạy cho một
câu để dụng tâm và để sống tiếp giữa đời sống này. Thiền sư
Hương Hải ngước nhìn một cánh chim bay ngang trời, thong thả ngâm :
“Nhạn quá trường không
Ảnh trầm hàn thủy
Nhạn vô di tích chi ý
Thủy vô lưu ảnh chi tâm.”
A. Rhodes đứng
dậy, chắp hai tay trước ngực theo cách mà ông thường thấy người Việt
Nam hay chắp trong các đền thờ, cúi đầu cảm tạ. Thiền sư Hương Hải
cũng vươn vai đứng dậy đáp lễ. Trong ý thức, ông biết vị giáo sĩ mắt
xanh da trắng này không dễ dàng gì lãnh hội được những điều mình
nói. Một người mà thứ lý luận nhị nguyên đã ảnh hưởng thâm căn cố
đế vào máu họ, thì không dễ gì một sớm một chiều có thể thay đổi
định kiến của họ. Tuy nhiên, ông biết vị giáo sĩ này là thành phần
đặc biệt, là người sẽ gây ảnh hưởng lớn đến quần chúng, nên ông
sẵn sàng thân thiện để nói những gì có thể.
Hai người cùng
nhau xuống núi. Vị giáo sĩ còn hỏi rất nhiều điều về xứ sở, tâm hồn
và con người đất Việt, kể cả hiện tại và tương lai. Giáo sĩ lại
tin những lời trần tình đơn giản của thiền sư về tương lai như những
lời tiên tri chính xác. Cho đến giờ phút này, sau nhiều năm ở Việt Nam
ông mới thấy được sự lớn lao của con người ở xứ mà ông đã từng
cho rằng nhược tiểu, thấp kém. Chính bộ từ điển Việt Nam – La Tinh
– Bồ Đào Nha mà ông đã làm giờ này ông không cho rằng có tác dụng
“khai hóa” người Việt Nam, ông lại cho rằng chính công việc La tinh
hóa tiếng Việt giúp cho Đông và Tây dễ tìm hiểu nhau mà thôi. Hương Hải
cắt dòng suy nghĩ của ông :
- Ngài thấy
non nước ở đây thế nào ?
- Ồ, thật
tuyệt ! thưa Ngài.
Hương Hải
chỉ tay hướng dẫn :
- Ngài có thấy
ngoài ngọn núi chúng ta đang đi còn có bốn ngọn khác xung quanh nữa không
? Người Việt Nam ví năm ngọn núi này như Ngũ Hành, tức Kim Mộc Thủy Hỏa
Thổ, năm yếu tố tạo thành vũ trụ. Chúng ta đang đi trên ngọn Thủy sơn.
A. Rhodes chợt
buột miệng hỏi :
- Tôi nghe
nói núi này là nơi tu hành của Bồ-tát Quán Thế Âm, điều ấy có thật
không ?
- Nếu Ngài
tin có thì nó có. Năm ngọn núi này tượng trưng cho Ngũ uẩn. Ngũ uẩn là
sắc, thọ, tưởng, hành và thức, năm yếu tố tạo thành con người và vũ
trụ theo quan điểm của Phật giáo. Bồ-tát Quán Thế Âm là người quán
thấy năm uẩn đều không, vượt qua mọi khổ ách, không còn chướng ngại.
Dân chúng ở đây gọi năm hòn núi này là Ngũ Uẩn Sơn. Hình tượng của
Ngài được dân chúng khắc vào đá để tôn thờ, như một vị có năng lực
nghe hết âm thanh thống khổ của thế gian và đem lòng Từ để hóa độ.
Bồ-tát Quán Thế Âm là biểu hiện của lòng Từ bi vô ngại, lòng Từ đó
vẫn có thể có ở trong Ngài, trong tôi, hoặc bất kỳ một ai, Đức Quán
Thế Âm nhờ quán sát ngoại giới, soi thấu bản chất của Ngũ uẩn mà đạt
được tự do, cho nên được gọi là Quán Tự Tại. Người đạt ngộ là
người tự tại trước mọi hoàn cảnh của đời sống nhân sinh.
- Thưa Ngài
! Những điều Ngài nói quá cao xa, liệu người dân bản xứ có hiểu biết
điều ấy không ? Liệu một thời gian sau, ngọn núi này có còn là một
thánh địa linh thiêng như Ngài nghĩ không ? Ngài nghĩ sao khi khoa học kỹ
thuật phát triển tiến bộ ?
Hương Hải
mỉm cười ý vị, đáp cặn kẽ cho vị giáo sĩ nghe :
- Người dân
mà Ngài cho là thấp kém ấy lại hiểu điều này còn sâu hơn cả chúng
ta. Họ không được sinh ra để lý luận, nhưng chính sự vô tâm đó đã
giúp họ hiểu về Quán Thế Âm một cách chính xác và thơ mộng hơn những
người có học nhiều. Không phải một thời gian sau, mà cả đến ba bốn
trăm năm sau, cái mốc mà Ngài cho là tận thế – năm 2000 đấy, ở tại
năm ngọn núi này sẽ có nhiều ngôi chùa mọc lên. Người ta xây tháp cao
8 tầng trên đỉnh núi để tôn thờ Phật, Bồ-tát. Khoa học kỹ thuật càng phát triển thì người
ta càng có điều kiện để nhìn lại những giá trị thiêng liêng của đời
sống. Theo tôi, người ta có tổ chức lễ hội hàng năm để tưởng niệm Bồ-tát Quán Thế Âm. Mọi
người ở các nơi, trong đó có cả nhiều
người Âu Tây các Ngài nữa, sẽ quay về
đây để dự hội, tìm hiểu, và dành
nhiều thì giờ ngồi lại để chiêm nghiệm về lẽ huyền vi. Ngài
hãy chờ đợi mà xem.
A. Rhodes trầm
ngâm. Nắng chiều gần tắt, họ đi xuống gần đến chân núi. A. Rhodes hỏi
như tiếc nuối một điều gì :
- Làm sao
tôi có thể gặp Ngài được nữa ? Ngài thường ở đâu ? Làm gì ?
- Tôi vừa
ở đảo Tiêm-bút-la vào đây. Hiện đang ở Thiền Tỉnh viện trên núi Quy
Kính, Thừa Thiên, hoằng hóa rất thịnh. Nhờ đủ nhân duyên mà hôm nay
vào Quảng Nam, biết đâu nay mai tôi lại ra Đàng Ngoài.
- Thế thì
trước lúc chia tay, xin Ngài chỉ dạy tôi vài điều – A. Rhodes khẩn khoản.
Hương Hải
nhìn vị giáo sĩ thân thiện, rồi ung dung nói :
- Ngài có
công rất lớn với tiếng Việt đấy ! Người Việt sẽ nhớ ơn Ngài, nhưng
những điều Ngài nói trong quyển “Phép Rao Giảng 8 Ngày” cũng như những mong muốn lôi kéo dân Việt Nam về với
lý tưởng của Ngài, điều đó Ngài sẽ ân hận. Dân tộc Việt Nam hẳn
phải còn chịu bao nhiêu cay đắng bởi chiến tranh ngoại xâm, đôi lúc cũng
xuất phát từ chiêu bài truyền giáo của các đế quốc, thực ra là muốn
biến Việt Nam thành thuộc địa của họ. Nhưng ngài phải tin rằng người
Việt Nam có
tôn giáo của họ, tổ tiên của họ, dù phải trải qua bao nhiêu cay
đắng, cuối cùng họ cũng sẽ đứng vững trên hai chân nhỏ bé của
mình.
Alexandre de
Rhodes cúi đầu lặng lẽ. Đèn dưới xóm nhà dân đã sáng, bóng đêm dần
choàng lên đỉnh núi. Tiễn vị giáo sĩ đến
sát chân núi, thiền sư chắp tay chào từ biệt, rồi thong thả đi ngược
lên núi.
Sau đó người
ta không còn thấy vị giáo sĩ kia đâu nữa. Có lẽ Ngài đã về lại cố
quốc, không còn ở Việt Nam. Cuốn tự điển Việt Nam – La tinh – Bồ Đào
Nha được người ta xuất bản, người dân Việt
Nam vẫn dùng mẫu tự La tinh để
viết tiếng Việt. Năm tháng vẫn trôi trong xứ sở kiêu hùng này, mọi việc
vẫn xoay vần, nhưng ít ai biết và nhớ đến cuộc gặp gỡ giữa hai nhân
vật nổi tiếng của thế kỷ 17 tại đất Quảng Nam này, và cũng ít ai biết
rằng nhờ cuộc gặp gỡ mang dấu ấn lịch sử này mà dân tộc Việt Nam
đã bước đi nhũng bước vững chải, thành tựu về mọi mặt mà vẫn giữ được nét đẹp truyền thống, vẫn
giữ được tâm hồn cao quý của mình.
- Mùa Xuân năm
2000
- Nhất Thanh