-
NGUYỄN
TRÃI
-
Mới hay kìa nước nọ hư không
Khi tiễn một
nhà sư về núi, Nguyễn Trãi có nói: “Gặp dịp, rồi tôi cũng vào cửa thiền”
(Lâm kỳ ngã diệc thượng thừa thiền).
Gặp dịp? Tâm
Ức Trai đã vào thiền từ lâu.
Tâm đó đã
vào thiền từ lâu với mây trắng, với bóng trăng, với hương quế, với bông
bụt…
Cái tâm đó
nhẹ như mây trắng. Nhẹ đến nỗi không biết mây và người ai là có tâm (Nhân
dữ bạch vân thuỳ hữu tâm?).
Và trong con
mắt của Ức Trai, cuộc đời trôi nổi tựa như mây (Nhãn trung phù thế tổng
phù vân).
Thơ Nguyễn
Trãi (cả Quốc âm thi tập và Ức trai thi tập) là thơ thiền.
Tâm ấy với
mây trắng là một, là nhất sắc – hay nói theo tiếng Việt của Nguyễn Trãi:
Hai ấy cùng xem một thức cùng.
Trong Quốc
âm thi tập có bài thơ bát cú “Thuỷ thiên nhất sắc”, nó có thể được thu nhỏ
lại thành một tứ tuyệt rất nhẹ, rất lặng lẽ như sau:
Thuỷ
thiên nhất sắc
Trời nghi
ngút, nước mênh mông,
Hai ấy
cùng xem một thức cùng.
Lẻ có
chim bay cùng cá nhảy,
Mới hay
kìa nước nọ hư không.
Bài thơ hiện
lên giữa cõi tục như một cảnh giới nghi ngút và mênh mông. Ở đấy không có
gì có thể ràng buộc. Ở đấy không có gì có thể hèn mọn.
Trời như bay
lên, bốc lên, lên cao không ngừng. Như gọi mọi vật đi lên. Và đi lên một
cách nhẹ nhàng, nghi ngút. Đi như khói và đi như hương.
Ta đi trong
trời nghi ngút và bầu trời nghi ngút ấy đi trong ta. Bầu trời nghi ngút ấy
toả lên sau lưng Nguyễn Trãi, cứ toả lên không ngừng sau bóng dáng bao la
của ông. Và nước. Nước như dàn trải, như mở rộng không gian mãi mãi, như
tuôn dòng thời gian mãi mãi. Như gọi mọi vật tan vào nhau, hoà vào nhau
trong thế giới tề vật của Trang Chu.
Như vậy, cái
nghi ngút và mêng mông đang gọi ta. Gọi một sự trở về. Hãy sẵn sàng cho
một cuộc tiêu dao trong nghi ngút và trong mênh mông.
Nhưng cái
nghi ngút của trời và cái mênh mông của nước có khác nhau chăng?
Trời và
nước: Hai ấy, hai đằng ấy, hai hiện tượng…hai cái dường như đối lập.
Nhưng trong
cái nhìn bất nhị, chúng là một thức, một vẻ, một sắc. Chỉ là một. Hay nói
như Tô Đông Pha: thuỷ như thiên (Vọng hồ lâu tuý thư).
Mà Ức Trai
thì yêu Đông Pha cư sĩ. Đến nỗi có lần bảo rằng: “Pha lão tằng vân ngã
diệc vân” (Ông Đông Pha từng nói thế, ta cũng nói thế).
Ức Trai và
Đông Pha đều bị triều đình ghét bỏ. Cả hai đều quá mênh mông trong cái
vườn bé tí gọi là thượng uyển, cái ao tù gọi là quan trường.
Mênh mông
của trời và nước pha lẫn trong một màu xanh, đã đành là đi vào trong thơ
xưa nay như là “nhất sắc”.
Vương Bột:
Thu thuỷ cộng trường thiên nhất sắc.
Trương Nhược
Hư: Giang thiên nhất sắc vô tiêm trần.
Nhưng ở
Nguyễn
Trãi, cái
nhất sắc
này
được
đẩy
xa hơn,
sâu
hơn,
vào trong tâm
thiền.
Nơi
đó
dường
như
tâm
thiền,
tâm chim và
tâm cá hoà nhau trong nhất sắc,
trong một
thức,
trong một
hư
không. Có thể gọi
đó là
“tâm mây trắng” (bạch
vân
tâm) như lời
thơ
Vương
Duy:
Dữ
quân
thanh nhãn khách,
Cộng
hữu
bạch
vân
tâm.
(Với
bạn
xanh
màu mắt,
Cùng
chung mây trắng
tâm).
Ai là bạn
của Ức Trai? Ấy là chim, ấy là cá. Hay nói đúng hơn, ông thấy
mình
hoá
thân
vào
chim,
hoá thân vào
cá. Như Trang Chu thấy mình
hoá thân vào
bướm
trong một
giấc
mộng
nào.
Lẻ có
chim bay cùng cá nhảy.
Chỉ có những
cánh
chim bay giữa trời
xanh nghi
ngút kia.
Chỉ có những con
cá nhảy giữa
nước
biếc
mênh
mông kia…
Và ta muốn
rằng
cả
ta nữa.
Ta cũng
bay nhảy
trong
cái nghi
ngút mênh mông ấy. Cái nghi ngút ấy nâng ta lên và cái mênh mông ấy cuộn
ta
vào bao lớp
sóng
của tiêu dao.
Đưa ta vào
“đạo tự
nhiên”.
Trong một
bài
thơ
khác,
Ức Trai nói: “Diều bay
cá
nhảy
đạo
tự
nhiên”.
Ta là tự
nhiên. Bay nhảy tự
nhiên.
Chỉ như thế,
như
chim
và như cá,ta mới
tách
khỏi trung tâm là ta, mới
tách
khỏi không gian nhỏ hẹp được
tạo
ra chung quanh
cái trung
tâm đó. Khi ấy thì:
Mới
hay kìa nước
nọ
hư
không.
Mới
hay rằng
nước
là
ta, hư
không
là ta. Ta sống trong nước
và là
nước.
Ta sống
trong hư
không
và là hư không.
Sống
trong tự
nhiên, vô tâm vô niệm. Như
chim
và cá. Như mây trắng. Thế
nên
Ức Trai mới
tự
hỏi:
Nhân
dữ bạch
vân
thuỳ hữu
tâm?
Ta và mây
trắng, ai
có tâm
đây?
Dường
như
không
có tâm, không có trung tâm là tự
ngã.
Sống trong tự
nhiên
là vô ngã, để
mà tiêu dao
với
nước,
với
hư
không.
Nhìn lên
không. Mây trắng
đang
bay.
Đọc thơ của Người,
thấy
mây
như
có
hình
bóng Ức
Trai. Và hư không như vang vọng câu hỏi:
Mây
trắng
và ta ai có
tâm?
Mỗi
lần
đọc
thơ Ức Trai, như muốn
làm mây
trắng
để
mà:
Mới
hay kìa nước
nọ
hư
không.
Văn hoá Phật
giáo, số 7, tháng 8 năm 2005
http://www.buddhismtoday.com/viet/vanhoc/nguyentrai.htm