- BÀI THƠ THIỀN
CỦA TRẦN NHÂN TÔNG
Trần Nhân
Tông (1258-1308) là con đầu của Trần Thánh Tông. ông là một vị vua anh
minh quả cảm, nhiều lần xông pha trận mạc đánh tan quân Nguyên Mông, đội
quân hùng mạnh vào bậc nhất thế giới thời bấy giờ, hai lần (1258,
1288) xâm lấn nước ta.
Ông không những
là vị tướng tài ba mà còn là con người có tâm hồn phóng khoáng. Nếu
đem so sánh những bài thơ Thiền và những chiến công hiển hách của ông
ở trận tiền thì người ta ngỡ là của hai người khác nhau. Nhưng thật
ra đó chỉ là sự thống nhất kỳ diệu giữa khí phách và tâm hồn của
người Việt Nam. Ai mà không cảm thấy nỗi buồn “thu cô liêu” khi đọc những bài thơ:
Niềm thị phi
rụng theo hoa buổi sớm
Lòng danh lợi
lạnh theo trận mưa đêm
Hoa rụng hết,
mưa đã tạnh, núi non tịch mịch
Một tiếng
chim kêu lại cảnh xuân tàn.
(Mạn hững ở
Sơn Phòng) 1
Thị phi niệm
trục triêu hoa lạc
Danh lợi tâm
tùy dạ vũ hàn
Hoa tận vũ tình
sơn tịch tịch
Nhất thanh đề
điểu hạ xuân tàn.
(Sơn Phòng mạn
hứng)
Ngôi chùa cổ
lạnh lẽo sau lớp khói mùa thu
Thuyền câu
hiu quạnh chuông chùa bắt đầu điểm
Nước trong núi
lặng, chim âu trắng bay qua
Gió im mây nhởn
nhơ, cây lơ thơ lá đỏ.
(Cảnh chiều
ở Châu Lạng) 2
Cổ tự thê lương
thu ái ngoại
Ngư thuyền tiêu
sắt mộ chung sơ
Thuỷ tinh sơn
tĩnh bạch âu quá
Phong định vân
nhàn hồng thụ sơ.
(Lạng Châu
vãn cảnh)
Có lẽ cũng
đừng vội cho rằng đó chỉ là lời thở dài của một kẻ chán đời. Một
con người chán đời không thể chấm phá đồng quê bằng những nét bút hữu
tình như:
Thôn trước
thôn sau mờ mờ như khói phủ
Cảnh vật
trong bóng chiều nửa có nửa không
Mục đồng cất
tiếng sáo lùa trâu về
Cò trắng từng
đôi là là xuống đồng.
(Ngắm cảnh
ờ Thiên Trường) 3
Thôn hậu
thôn tiền đạm tự yên
Bán vô bán hữu
tịch dương biên
Mục đồng địch
lý quy ngưu tận
Bạch lộ song
song phi hạ điền.
(Thiên Trường
vãn vọng)
Có lẽ cũng
nên thay đổi cách nhìn. Cái mà người ta quen cho là bi quan chán đời không
phải trường hợp nào cũng đúng vậy. Ở Trần Nhân Tông, không phải là
tâm trạng bi quan mà chính là trạng thái đạt đạo trong tâm hồn. Ông đã
bình thản trước mọi cám dỗ vật dục. Phải chăng toàn bộ tinh thần đạo
Thiền Trúc Lâm của ông đã quy tụ trong bài kệ :
Cư trần lạc
đạo thả tuỳ duyên
Cơ tắc xan hề
khốn tắc miên
Gia trung hữu
bảo hưu tầm mịch
Ðối cảnh
vô tâm mạc vấn Thiền.
Tạm dịch:
Sống ở trên
đời theo với hoàn cảnh mà vui với đạo
Ðói thì ăn,
mệt thì ngủ
Của báu sẵn
trong nhà khỏi tìm kiếm
Ðứng trước
cảnh vật mà vô tâm thì không phải hỏi Thiền là gì.
“Duyên”,
tiếng Phạn gọi là Pratyaya, Pali gọi là Paccaya, có nghĩa là diều kiện.
Sách Trung luận ghi : “chúng duyên hợp”
(các điều kiện hội đủ). “Tuỳ duyên” tiếng Phạn gọi là
Yatha-Pratyaya, nghĩa là thuận theo với biến đổi của hoàn cảnh (điều kiện).
Sách Ðại thừa khởi tín luận giải
thích “chân như” có hai nghĩa: nghĩa thứ nhất, cũng giống như Duy thức
luận, chân như là chân lí tối cao. Trên đời này không thể có cái gì tồn
tại độc lập tự nó được, mọi thứ đều do duyên khởi mà thành, cho
nên tất cả là “không”. Nghĩa thứ hai, ngoài chân lí tối cao ra, chân
như còn là biểu hiện của tâm, vừa ở trạng thái tịnh vừa ở trạng
thái động, động - tịnh như nhau (động -
tịnh nhất như), cho nên gọi là tâm chân như. Chân như vừa có tính
khách thể vừa có tính chủ thể. Nói cách khác, chân như vừa bất biến vừa tuỳ duyên. Cho nên Trần
Nhân Tông vừa theo với đời (tuỳ duyên) nhưng không bị đời lôi cuốn
(bất biến).
“Ðói thì
ăn, mệt thì ngủ”, điều đó tưởng chừng quá dễ nhưng thực ra người
đời lao vào cảnh bon chen cho nên ăn không ngon, ngủ không yên là chuyện
thường. Mấy ai đã thực hiện được điều tưởng chừng quá dễ đó ?
“Của báu
sẵn trong nhà khỏi tìm kiếm”, Thiền tông cho rằng Phật tính có sẵn nơi
con người. Ðàn kinh ghi : “Kiến tính
thành Phật”. Sách Truyền tâm pháp yếu ghi
: “Tổ sư Tây lai trực chỉ nhân tâm, kiến tính thành Phật. bất tại
ngôn thuyết” (Tổ sư từ phương Tây đến, chỉ thẳng cho con người rằng
Phật tính tại tâm chứ không phảỉ ở lời nói).
“Ðối cảnh
vô tâm”, ý nghĩa từ kinh Kim cương :
“Ưng vô sở trụ nhi sinh kì tâm” (Ðừng để tâm biến động theo bên
ngoài). Lục tổ Huệ Năng sở dĩ giác ngộ là do câu này.
Với tâm hồn
đạt đạo, Trần Nhân Tông đã bình thản trước mọi cám dỗ vật dục,
từ đó yêu ra yêu, ghét ra ghét, sống ra sống, chết ra chết. Ðó là khí
phách và tâm hồn của con người Việt Nam. Nếu không phải như vậy thì
Trần Nhân Tông làm sao có thể nhìn con ngựa đá mà phác hoạ ra hai câu thơ
để lại nghìn đời cho con cháu:
Xã tắc lưỡng
hồi lao thạch mã
Sơn hà thiên
cổ điện kim âu
Trần Trọng
Kim dịch là :
Xã tắc hai
phen chồn ngựa đá
Non sông nghìn
thuở vững âu vàng
Ðúng là
khí phách và tâm hồn của một dân tộc bất khả chiến bại !
Ghi chú:
- Mạn hứng ở
Sơn Phòng. Thơ văn Lý - Trần. Nxb KHXH. Hà Nội 1989: tr469 (Ðỗ Văn Hỷ dịch)
- Cảnh chiều
ở Châu Lạng. Sđd. tr.468 (Trần Lê Văn dịch)
- Ngắm cảnh
ở Thiên Trường. Sđd. tr 464 (Ngô Tất Tố dịch)
Vi tính: Cư sĩ Mỹ Hồ
http://www.buddhismtoday.com/viet/vanhoc/thoTranNhanTong.htm