-
HỌ VÀ TÊN CỦA NGƯỜI TRUNG QUỐC
-
(SGK Hán
Ngữ Bắc Kinh – Trần Chước chủ biên)
-
Tâm
Tú trích dịch
Đại đa số
họ của các dân tộc trên thế giới xuất hiện khá muộn. Sớm thì vài trăm
năm, muộn thì vài chục năm. Trãi dài mấy ngàn năm lịch sử Trước công
nguyên, người phương Tây rất muộn mới có họ, lịch sử họ của các dân tộc
khác lại càng ngắn hơn, thậm chí có những dân tộc đến nay vẫn chưa chấm
dứt tình trạng có tên không có họ.
Trung
Quốc là nơi có truyền thống văn hóa dòng họ lâu đời nhất thế giới. Ở
Trung Quốc, đại khái là 3000 năm ở những thời kì Châu, Thương đã xuất
hiện dòng họ và hiện còn tồn tại đến nay. Chính vì thế mà trong nền văn
hóa Trung Quốc xa xưa đã bao hàm văn hóa dòng họ rất xán lạn. Điều đó
được thể hiện qua những câu thành ngữ: “Mũ ông Trương đội đầu ông Lý ”,
“Mao Toại tự tiến cử”; “Từ nương đa tình”, hoặc những câu nói lối : “Bà
Vương bán dưa, vừa bán vừa khoe”, “Vương tiểu nhị ăn tết – càng lúc càng
khó khăn”, hoặc những câu nói thân quen như: “nhà ông Trương dài, nhà bà
Lý ngắn”, “Ba ông thợ giày thối, hợp thành Gia Cát Lượng”..v.v…, ở trong
những từ ngữ này bao hàm họ tên, và sự hàm nghĩa trong những câu nói đó
cũng có sự quan hệ của họ tên. Nếu loại trừ ra những tên họ đó, thì
những thành ngữ, tục ngữ này cũng sẽ không còn tồn tại.
Trong chữ
Hán, chữ “tánh” (姓)
bên trái là bộ “nữ”(女),
bên phải là bộ “sanh” (生),
ghép lại mà thành. Ý nghĩa ban đầu là: “người nữ sanh con cái”.
Ở chế độ mẫu hệ, người mẹ là đại diện cho thị tộc, đứa con chỉ
biết đến mẹ của mình mà không biết cha là ai, vì vậy người con phải theo
mẹ. Lúc ấy, mọi người đối với những sự vật hiện tượng không hiểu biết rõ
ràng. Ví dụ: đối với những hiện tượng tự nhiên như: mưa, gió, sấm, sét,
và những thiên tai như cháy rừng, động đất, lũ lụt ..v.v… rốt cục là từ
đâu mà có, mọi người đều không có cách nào giải thích các hiện tượng
trên một cách khoa học, nên đã nảy sinh tâm trạng vừa thần bí vừa đáng
sợ, vừa mừng vừa lo vừa sùng bái. Họ mang tâm lý này đối với tự nhiên đi
kiếm tìm đáp án, họ nhận thức sai lầm rằng: mỗi thị tộc đều có mối quan
hệ thân thuộc hoặc là những mối quan hệ đặc thù nào đó gắn liền với động
vật, thực vật hoặc những thứ không có sinh mạng như: núi, nước, mây.v.v…,
họ đem những sự vật hiện tượng ấy tạo nên đối tượng để sùng bái, hy vọng
có thể đạt được sự phò trì, những sự vật hiện tượng được sùng bái đó gọi
là “vật tổ”. Từ “Vật tổ” này, thêm bộ “nữ” (女)
bên cạnh liền trở thành xưng hiệu của thị tộc ấy. Đó chính là ý nghĩa
ban đầu của chữ “tánh”（(姓)：họ)。
Căn cứ
vào sự khảo chứng của các chuyên gia, vật tổ của dòng họ “Khương” (姜)
lúc ban đầu là con dê (羊)；
vật tổ của họ “Vân”(妘)
là mây (云)。
Kinh Thi nói: lúc ban sơ có người con gái tên Khương Nguyên, vì không có
con nên đã ra ngoài đồng cầu xin trời thưởng cho bà một người con, bà
đạp lên dấu chân của vật khổng lồ, tâm linh nhận thấy cảm động, bèn mang
thai và sanh ra một người con trai. Người con trai này chính là tổ tiên
của họ Chu. Người Chu mang họ Cơ (姬)，bên
trái chữ Cơ (姬)
là bộ nữ (女);
bên phải là chữ Vạn (卍)，bộ
nữ (女)
là biểu thị do người phụ nữ tên Khương Nguyên sanh ra, lúc đầu hình dáng
chữ Vạn (卍)
giống dấu chân con gấu, nhân đây mà vật tổ của người Châu là con gấu.
Vào thời
xã hội thị tộc phụ hệ, thông thường thực hiện chế độ một vợ một chồng,
một người nam chỉ kết hôn với một người nữ. Lúc ấy, người con sinh ra
không chỉ biết mẹ là ai mà lại còn phải biết cha là ai, con cái cùng
huyết thống với cha đã trở nên minh xác, rõ ràng rồi. Về sau, những
người con trai cùng cha được trưởng thành và kết hôn, sanh nuôi con cái,
lại trở thành một gia đình riêng của chính mình. Lúc gia tộc mỗi lúc mỗi
trở nên rộng lớn, những người con lại lập nên những gia đình mới, có
những trường hợp không thể không phân chia ra, đi đến những vùng đất mới
để sinh sống. Thông thường những tình huống này, người con trai lớn phải
ở lại kế thừa tài sản và dòng họ của cha. Những người con khác sau khi
phân chia đi nới khác, mặc dù họ vẫn giữ gìn dòng họ của thị tộc mình,
nhưng vì để phân biệt sự khác nhau với các gia tộc khác, họ liền đặt cho
gia tộc mình một xưng hiệu khác gọi là “Thị” (氏).
Rất rõ ràng, “Thị” vốn là thuộc của “Tánh”, sau lại mới từ từ độc lập ra,
cho nên thường thường có vài thế hệ người cùng “tánh “ (姓)
không cùng “thị”(氏).
Ở xã hội nô lệ, chỉ có quý tộc mới có “tánh” và “thị”. Ở thời cổ đại,
tác dụng của “tánh” và “thị” không giống nhau. “Tánh” là để biểu thị rõ
ràng quan hệ huyết thống, hạn chế hôn nhân. Nếu nam nữ cùng “tánh” không
cùng “thị” thì không thể kết hôn, mà đồng “thị” không đồng “tánh” thì có
thể kết hôn. Lúc ban đầu, thông thường “thị” là để đặt tên phong địa,
tên quan chức. Vì vậy, “thị” đã trở thành một loại tiêu chí của địa vị
xã hội.
Ở Trung
Quốc hiện nay, trong chữ Hán còn tồn tại “tánh”, “thị”. Thông thường bên
phải của “tánh”, “thị” có bộ ấp (阝)….,
tuyệt đại bộ phận đều là tên nước, tên phong địa hoặc là tên thành thị.
Ví dụ như : họ Đặng (邓)，Hình(邢)，Lang(郎)，Quách(郭)，Trịnh(郑)，v.v….;
Lại có những họ như là : Hoa (华)，Tưởng(蒋)，Mông(蒙)，Cái(盖)，Tô(苏)，Trần(陈)，Dương(阳).
.V.v….những họ này ngày xưa đều là địa danh, xem ra cũng có khoảng hơn
ngàn họ.
Ở Trung
Quốc thời cổ đại, vị quan phụ trách công trình kiến thiết gọi là Tư
Không; quan phụ trách quản lý quân đội và quân đội tài vụ gọi là Tư Mã;
quan phụ trách các công việc công an, pháp luật, giám ngục gọi là Tư
Khấu; quan phụ trách công tác giáo dục bồi dưỡng gọi là Tư Đồ….. Về sau,
danh xưng của các vị quan này đều trở thành họ. Đó là lí do có những họ
kép. Nói đến họ tên Gia Cát Lượng, hầu như không ai lại không biết đến
ông. Vậy thì, họ kép “Gia Cát” là từ đâu mà có? Trong sách lịch sử nói,
họ “Gia Cát” có hai nhánh: Tổ tiên của dòng họ này đều là họ “Cát”: một
nhánh họ “Cát” đầu tiên vốn là ở Gia Thành của tỉnh Sơn Đông ngày nay,
về sau dời đến kinh đô Lạc Dương, nhân vì nơi đây đã có họ “Cát” rồi,
nên những người mới dời đến gọi là “Gia Cát”; Một nhánh khác xuất hiện
cuối niên đại nhà Tần. Lúc bấy giờ trong cuộc khởi nghĩa nông dân có một
vị tướng quân nổi tiếng tên là “Cát Anh”, lập nên rất nhiều công lao.
Sau khi triều Hán lập nên, hoàng đế liền phong tước vương tại Gia Thành
cho con cháu của ông. Vì vậy, những người trong gia đình này đều đổi họ
thành Gia Cát.
Sau triều
đại nhà Tần, nô lệ đều được giải phóng, trở thành người dân tự do, từ
đây mọi người đều có họ. Trong sinh hoạt giao tiếp hằng ngày, “tánh” và
“thị” dần dần không còn phân biệt nữa.
Ban đầu,
sự xuất hiện tên họ khá tùy tiện, có người là thợ gốm thì dùng họ “Đào”
(đồ gốm) làm họ; có người làm nghề thầy pháp liền lấy họ “Vu” (thầy pháp)
làm họ; có người ở gần vùng ao đầm, ruộng vườn, thì lấy họ “Trì” (ao),
họ “Viên” (vườn). v.v…Ở Trung Quốc thời Đông Hán có một nhà văn học nổi
tiếng tên Đông Phương Sóc, cha ông vốn là họ Trương, khi ông chưa sanh
ra thì cha ông đã qua đời, mẹ ông sau ba ngày sanh ra ông cũng cũng đã
mất. Một người hàng xóm gần nhà cảm thấy xót thương ông nên ẳm ông về
nuôi dưỡng nên người. Theo truyền thuyết, khi ông sanh ra, phía đông vừa
phát sáng, liền dùng “Đông Phương” làm họ, đặt tên ông là Đông Phương
Sóc. Hiện tượng đổi họ như thế rất thường xảy ra, đặc biệt là ở xã hội
Phong kiến, mọi người đều kiêng cử trực tiếp gọi tên của vua hoặc những
bậc trên trước, lúc xưng hô tên họ của những vị này phải dùng một từ ngữ
nào đó để thay thế, nếu không như vậy sẽ mắc tội bất kính, không chừng
bị chém đầu nữa là khác. Sau khi có vị hoàng đế mới lên ngôi, nếu trong
tên họ của vị vua ấy có trùng với tên họ của người dân, như vậy thì họ
của người dân này phải thay đổi, cải thành một chữ khác có ý nghĩa tương
đồng, phát âm tương đồng, hoặc một chữ gần giống, hoặc cũng có thể đổi
thành một chữ có hìng dạng giống nhưng phát âm khác. Ví dụ vua Minh đế
thời kì Đông Hán, họ Lưu tên Trang. Lúc bấy giờ, những ai có họ Trang
đều lấy chữ Nghiêm có ý nghĩa tương tự để đổi họ của mình. Ngay cả
Trương Tử Lăng là bạn đồng học của phụ thân vua Minh Đế cũng không thể
không đổi tên thành Nghiêm Tử Lăng. Mãi đến sau khi triều Hán diệt vong,
mới có người khôi phục lại họ Trang, nhưng cũng có người vẫn giữ họ
Nghiêm cho đến ngày nay.
“Tên” (名)
trong chữ Hán phía trên là bộ “tịch” (夕),
có ý nghĩa là trời về đêm tối tăm; phía dưới là bộ “khẩu” (口).
Ý nghĩa của chữ “danh” vốn hàm ý là “đêm về lên tiếng chào nhau”. Người
xưa, khi chưa có tên, gặp mặt nhau chỉ gật gật đầu, hoặc là dùng tay
chào nhau. Ban ngày thì không có vấn đề gì lớn, nhưng đêm xuống không
nhìn rõ ai cả thì phải làm sao đây? Chỉ còn có cách dùng miệng để lên
tiếng chào hỏi. Từ đó dần dần mà có tên. Ban đầu, tên của mỗi người khá
đơn giản, thường thường là căn cứ vào đặc điểm sinh lý của mỗi người mà
xưng hô. Vì dụ: có người khá mập thì gọi tên là “Mập”; người khác dáng
dấp cao thì gọi là “Cao To”.
Lúc
trước, tên của người Trung Quốc, đặc biệt là tên của những người nông
thôn phần lớn đặt rất tùy tiện. Đặt tên cho con gái, thường không ngoài
những từ : Hoa, Thảo, Hương, Thục, Cúc, Cầm. Đặt tên cho con trai đa số
là: Thiết Trụ, Thiết Đản, Kim Tỏa, Ngân Tỏa, Đồng Tỏa, Đại sơn, Thạch
Đầu, Ngưu Oa.v.v…, đều là mong cho con gái lớn lên xinh đẹp, thùy mỵ,
điềm đạm; mong cho con trai khỏe mạnh, cường tráng, bình an, lớn lên có
thể ăn nên làm ra. Về sau, đặc biệt là những nhà có học, tên gọi càng
lúc càng trang trọng, thường mang những ý nghĩa thật thâm thúy. Ở Trung
Quốc, nhà họa sỹ nổi tiếng tên Đồ Bi Hồng, lúc nhỏ gia đình nghèo quá,
không thể đi học, tự cảm thấy cô đơn lẻ loi, giống như cánh chim nhạn
lìa bầy, cảm giác thật sầu bi, nên ông đã đổi tên gọi là Bi Hồng. Hồng
chính là con chim Nhạn. Nhà địa chất quá cố của Trung Quốc tên Lý Tư
Quang, ông vốn tên là Lý Trọng Quý, lúc nhỏ thông minh hiếu học, năm 14
tuổi ông đã tham gia thi tuyển du học Nhật Bản dạng công phí và đậu thủ
khoa. Khi ông viết bản đăng kí, đã viết nhầm họ tên vào mục tuổi tác,
lúc ấy tên họ trở thành là Thập Tứ, làm cách nào đây? Lúc ấy lại không
có tiền để mua một bản đăng kí khác, trong lúc nguy cấp ông chợt nghĩ ra
cách : lấy chữ Thập đổi thành chữ Lý, nhưng lại cảm thấy Lý Tư nghe cũng
không hay, nên ông lại viết thêm chữ Quang vào. Tư Quang hàm nghĩa là “Tứ
diện quang minh” (bốn bề xán lạn). Như vậy, tên Lý Trọng Quý về sau đã
trở thành Lý Tư Quang, nổi danh thiên hạ. Tác giả bài quốc ca của Trung
Quốc tên là Nhiếp Nhĩ, ông vốn tên là Nhiếp Thủ Tín, nhưng về sau, mọi
người phát hiện lỗ tai ông đặc biệt rất thính, đối với các loại âm thanh
phản ứng rất nhạy, nhân đây mẹ ông đã đổi tên ông thành Nhiếp Nhĩ, giống
như thể khắp thân ông đều có tai, thảo nào về sau ông đã đạt được thành
tựu rất lớn trong lĩnh vực âm nhạc.
http://www.buddhismtoday.com/viet/vh/hovaten_trungquoc.htm