- Đạo hiếu của Phật giáo
qua kinh Thiện Sanh
-
- Nội dung
I. Vài lời dẫn nhập [^]
Thông thường
khi đề cập đến đạo hiếu trong đạo Phật người ta chỉ nói đến việc
hiếu thảo của người con, mà không đề cập nhiều đến vai trò đạo đức
và giáo dục của các bậc cha mẹ. Đó là một sự thiếu sót rất lớn.
Thật ra theo tinh thần của lời Phật dạy trong kinh tạng Pali và Đại thừa,
đạo hiếu của người Phật tử được thể hiện đầy đủ về hai mối
quan hệ giữa cha mẹ với con cái, và giữa con cái với cha mẹ. Trong bài
viết này, người viết sẽ đề cập sơ lược về 2 mối quan hệ đạo hiếu
đó, được mệnh danh là đạo làm cha mẹ và đạo làm con.
Trong các mối
quan hệ con người, có thể nói mối quan hệ cha mẹ và con cái là thiêng
liêng nhất. Sự thiêng liêng không chỉ đơn thuần nằm ở mối quan hệ di
truyền và huyết thống, mà đó còn là tất cả tình người, tính giáo dục,
đạo đức của hai thế hệ trước và sau, thế hệ sanh và thế hệ được
sanh ra. Một người con phá vỡ mối quan hệ thiêng liêng này đối với cha
mẹ, nghĩa là bất hiếu, báo đời, hại cha mẹ, làm mất thanh danh và truyền
thống tốt đẹp của gia tộc, làm các việc phạm pháp v.v… thì người
con đó không còn là một người con đúng nghĩa, mà chỉ là một người tội
lỗi và đáng trách. Trái lại, cha mẹ không làm tròn bổn phận của mình,
chẳng hạn như giáo dục con cái trưởng thành về thể chất, thể trí, tự
lập trong đời sống chân chánh (chánh mạng) thì hàng cha mẹ đó cũng không
xứng đáng là các bậc cha mẹ. Cả hai hạng cha mẹ và con cái như vậy đều
được xem là không tương thích trong tinh thần giáo pháp của đức Phật.
Lập cước
trên tinh thần xây dựng và phát huy một xã hội an bình và hạnh phúc
trong chiều hướng thượng, các lời dạy của đức Phật trong ba kho tàng
kinh điển Nam tông và Bắc tông, đã trực tiếp và gián tiếp ca ngợi về
mối quan hệ thiêng liêng giữa cha mẹ và con cái này. Trong bài viết ngắn
này, chúng tôi xin giới hạn tinh thần đạo Hiếu của Phật giáo qua kinh
Thiện Sanh (hay Giáo Thọ Thi-ca-la-việt, Singalovada Suttanta) thuộc Trường Bộ
Kinh của kinh tạng Pali. Đây là một bài kinh được xem là tiêu biểu cho
đạo hiếu trong truyền thống Phật giáo Nam tông.
Điều cần
nói ở đây là trong lời Phật dạy về đạo hiếu, các giá trị giáo dục
và đạo đức được thể hiện theo mối quan hệ song phương, đa chiều.
Đạo hiếu do đó không chỉ dành cho các những người con đối với cha mẹ
mà quan trọng không kém đó là quan hệ của cha mẹ đối với con cái. Nói
khác hơn đó là mối quan hệ của đạo làm cha mẹ và đạo làm con cái.
II. Đạo làm cha mẹ hay hối quan hệ của cha mẹ đối với con cái [^]
Nói đến mối
quan hệ cha mẹ đối với con cái là nói đến tinh thần trách nhiệm và bổn
phận của các bậc cha mẹ đối với một phần máu thịt mà mình đã sinh
ra. Theo lời Phật dạy, cha mẹ sinh con cái không phải để thỏa mãn dục
tính mà là thể hiện tình thương yêu đối với một phần máu mủ và sự
sống của chính mình. Ở đây, chúng ta thấy đạo Phật đã nhấn mạnh đến
đạo đức trong mối quan hệ giới tính của các bậc cha mẹ. Chính do
tính chất đạo đức này mà các bậc cha mẹ cảm thấy cần phải có
trách nhiệm đạo đức về việc nuôi nấng cho con cái trưởng thành và
có lợi ích cho xã hội. Mối quan hệ của cha mẹ như vậy được xem là nền
tảng ban đầu, là cơ sở phát sanh các mối quan hệ đạo đức xã hội về
sau.
Kinh Thiện
Sanh đã đề cập đến mối quan hệ đạo đức như vậy của các bậc cha
mẹ đối với con cái qua năm tiêu chí căn bản sau đây:
Các bậc
cha mẹ phải có lòng thương tưởng đến con cái theo năm cách: (1) ngăn chặn
con cái làm việc ác (2) khuyên dạy con cái làm việc thiện, (3) tạo dựng
nghề nghiệp cho con cái, (4) tạo dựng gia thất cho con cái, và (5) truyền
trao gia tài cho con cái đúng thời. [Trường Bộ Kinh II. 542, Bản dịch của
HT Minh Châu, Viện nghiên cứu Phật học Việt Nam, 1991].
1. Ngăn chặn con cái làm việc ác [^]
Như vừa nói
mối quan hệ giới tính của các bậc cha mẹ trong đạo Phật được đặt
trên cơ sở đạo đức, do đó, sự sanh sản con cái không nhằm nhu cầu thỏa
mãn các khoái lạc giác quan thuần túy. Chính vì thế các bậc cha mẹ xem
việc nuôi nấng con cái không chỉ là trách nhiệm mà còn là luân lý đạo
đức không thể thiếu được.
Trong trách
nhiệm thiêng liêng thứ nhất này, các bậc cha mẹ ngoài việc nuối nấng
con cái về thể chất, còn phải nuôi con cái bằng đạo đức và trí tuệ
chân chánh. Đó là sự giáo dục con cái không được làm các điều ác.
Khái niệm" điều ác" được chỉ chung cho các hành vi, lời nói
và cả tâm tư ý nghĩ có hại cho bản thân chúng, cho cha mẹ chúng và cho
các mối quan hệ con người và xã hội khác. Nói khác hơn, theo đức Phật,
giáo dục con trước nhất và hơn hết là giáo dục chúng không làm các điều
ác. Bởi lẽ một người dù cho có khỏe mạnh và giàu sang đến đâu nhưng
nếu hành vi và cuộc sống của họ không đem lại lợi ích cho người khác
mà còn đem lại đau khổ thì chắc chắn rằng đời sống đó là vô nghĩa
cho bản thân ngay hiện tại và nguồn tội lỗi và đau khổ cho cả đời này
và đời sau. Dạy con thành người do đó là dạy con xa lánh các điều tội
ác. Đó là không giết người, không trộm cướp, không lưà gạt, không
quan hệ giới tính phi pháp và không nghiện ngập say sưa để thần mê trí
mờ. Ngoài ra, không làm các điều ác còn là sự tuân thủ luật pháp xã hội,
tôn trọng thuần phong mỹ tục của quốc gia, duy trì truyền thống tốt đẹp
của gia đình. Sự giáo dục con cái như vậy rõ ràng là sự giáo dục của
người có trí: không nuông chìu con cái, không để chúng có cơ hội đi vào
con đường tội lỗi. Các bậc cha mẹ nuôi con mà không biết dạy con
tránh xa tội ác như vậy sẽ trở thành chướng ngại cho đời sống gia đình
và xã hội và do đó cần phải loại khỏi mối quan hệ của cha mẹ đối
với con cái.
2. Khuyên dạy con làm việc thiện [^]
Không có
gì tích cực cho bằng con đường giáo dục của các bậc cha mẹ theo đạo
Phật bao gồm dạy con cái làm điều thiện, đạo đức. Nói khác hơn, giáo
dục con cái từ bỏ điều ác là cơ sở nền tảng để từ đó giáo dục
chúng làm điều lợi ích cho xã hội. Nội dung trách nhiệm thứ hai của
các bậc cha mẹ trong lời dạy này là khuyến khích con cái vào các hoạt
động lợi ích cho cộng đồng, cho nhân quần xã hội. Đây là cách giáo dục
vô cùng tích cực cho một xã hội an bình và thạnh trị.
Từ một
góc độ khác, việc dạy con từ bỏ các thói hư tật xấu, các hành vi bất
chánh và bất thiện mặc dù là tốt nhưng chỉ mới tốt có phân nửa: đó
là tốt cho bản thân chúng và gia đình. Đây là giáo dục đạo đức cho bản
thân con cái, cơ sở nền tảng cho sự trưởng thành đạo đức của chúng
về sau. Giáo dục con quan trọng hơn là giáo dục tính chất vi tha, vô ngã
trong từng hành vi lời nói, cử chỉ và việc làm. Đó là lối giáo dục dấn
thân để phục vụ cho tha nhân. Cách giáo dục như vậy rõ ràng không thể
tìm thấy trong bất cứ tôn giáo nào, từ hữu thần cho đến vô thần.
Nói khác hơn,
giáo dục đạo đức cho con cái bao giờ cũng bao gồm 2 bước, đó là giáo
dục đình chỉ ác và giáo dục phát huy thiện. Đình chỉ ác thôi chưa đủ
mà còn phải phát triển thiện. Có như vậy thì xã hội không những vắng
mặt các tệ nạn và khủng hoảng đạo đức, mà còn trổ hoa trái của hạnh
phúc và an lạc từ những hành vi đạo đức tích cực của thế hệ những
người con, thế hệ nền tảng và tinh hoa của mọi tầng lớp xã hội. Đó
là giáo dục con cái theo tinh thần của bậc giác ngộ, để tạo dựng một
gia đình và xã hội vắng ác đầy thiện, vắng cái xấu xa tội lỗi,
tràn đầy cái chân thiện mỹ.
3. Tạo dựng nghề nghiệp chân chánh cho con cái [^]
Giáo dục
theo tinh thần đạo Phật luôn bắt đầu và đặt nền móng trên giáo dục
đạo đức. Các bậc cha mẹ nào không đặt tầm quan trọng của giáo dục
đạo đức ắt sẽ gặp phải cảnh người con bất hiếu, ngỗ nghịch và
tạo ra cảnh mất đầm ấm hạnh phúc trong gia đình ở hiện tại và về
sau, cho dòng tộc và tha nhân. Nói như thế không có nghĩa đạo Phật bỏ
rơi sự giáo dục con cái trưởng thành về thể chất.
Tạo dựng
nghề nghiệp cho con cái không những bao gồm sự nuôi nấng theo tinh thần
khoa học mà còn chăm lo đến nghề nghiệp tương lai của chúng. Điều này
có nghĩa là giao cho con cái cả gia tài sự nghiệp sẵn có của mình không bằng truyền
thụ cho chúng kiến thức để có được nguồn tài sản đó. Ở đây,
giáo dục Phật giáo nhấn mạnh đến giáo dục nhân để sinh ra quả. Vun bồi
nhân là cách tốt nhất để gặt hái quả tốt. Do đó giáo dục trong đạo
Phật luôn là giáo dục con đường chứ không ban cho con đường. Đây là lối
giáo dục vô cùng sáng suốt vì đã loại bỏ yếu tố tha lực trong các hoạt
động và phát triển nhân cách đạo đức bản thân.
Kế đến lời
dạy này còn nhắm đến tính giáo dục tinh thần tự lực cho con cái, theo
quy luật của cuộc sống và theo đạo đức của cuộc đời. Chỉ có tinh
thần tự lực, dưới sự hướng đạo của cha mẹ, con cái mới thật trưởng
thành trong xã hội như một trường đời đầy cạm bẫy và chông gai.
Một ý nghĩa
khác có thể rút ra từ lời dạy trên là để khắc chế nạn lêu lỏng
và buông thả của đời sống thanh thiếu niên trong xã hội nhiều cám dỗ,
các bậc cha mẹ phải dạy chúng ý thức về một nghề nghiệp ổn định
cho bản thân. Sự sống nhờ vả, dù đó là nhờ vào cha mẹ, cũng chỉ là
tạm thời và có ý nghĩa rất ít; trong khi sự tự lập bằng mồ hôi, sức
lực, trí khôn trong chiều hướng đạo đức của bản thân mới là con
đường tự tồn tại lâu dài và bền bĩ. Chính sự giáo dục này giúp cho
con cái thoát khỏi các cạm bẫy ăn chơi xa đọa của xã hội, góp
phần ổn định đời sống tập thể và cộng đồng, nhất là hạn chế nạn
thất nghiệp và những nghề nghiệp phi pháp.
4. Xây dựng gia thất xứng đáng cho con cái [^]
Trách nhiệm
của các bậc cha mẹ không chỉ dừng lại ở giáo dục đạo đức tránh
ác làm lành, ổn định nghề nghiệp mà còn chăm lo đến đời sống lứa
đôi cho con cái. Cần nhấn mạnh ở đây rằng xây dựng gia thất cho con
cái không có nghĩa là ép buộc con cái phải làm chồng / vợ một người nào
đó mà mình thích, thay vì người mà chúng yêu thương. Đạo Phật không
khuyến khích một tập tục "bắt đâu ngồi đó" như trong truyền
thống Ấn giáo cổ và hiện đại, cũng như truyền thống "phụ vi tử cương" của Nho giáo. Đạo Phật đề cao
tinh thần bình đẳng trong nhận thức của cha mẹ và con cái. Khi chưa đến
tuổi thành niên, con cái tùy thuộc vào sự quyết định đúng đắn của
cha mẹ. Khi con cái đã đến tuổi trưởng thành, việc quyết định đời
sống hôn nhân của chúng phải tùy thuộc vào sự lựa chọn của chúng.
"Ép dầu ép
mỡ ai nỡ ép hôn"
là một phương châm rất phù hợp với tinh thần của lời dạy này. Ngoài
ra, một ý nghĩa giáo dục khác là nếu cha mẹ có thể dạy và tạo dựng
nghề nghiệp chân chánh và ổn định cho con cái thì các bậc cha mẹ cũng
có thể cố vấn tình yêu và hôn nhân cho chúng. Lời dạy này mang tính
giáo dục rất cao. Cha mẹ không chỉ là người sanh ra con cái mà còn là người
thầy, người cố vấn, người hướng đạo đời sống yêu đương và hôn
nhân cho con cái. Ở đây, ngoài yếu tố truyền trao kinh nghiệm yêu đương
và hôn nhân cho con cái, các bậc cha mẹ còn phải đóng vai trò quan trọng
trong việc hướng dẫn con cái chọn lựa người bạn đời thích hợp.
Không có gì thiêng liêng và cao quý cho bằng khi cha mẹ còn đóng vai trò của
người thầy và người cố vấn hôn nhân.
Nói rõ hơn,
cha mẹ chỉ làm chức năng tư vấn cho con cái biết rõ tiêu chuẩn của một
người vợ hay người chồng lý tưởng cũng như, thế nào là trách nhiệm
và bổn phận của đôi vợ chồng mới loan phụng hoà minh v.v… Hoàn toàn không có chuyện ép buộc
và sắp đặt của cha mẹ trên con cái. Đây là tinh thần giáo dục rất
phù hợp đời sống hôn nhân hiện đại.
Một điểm
cần lưu ý nữa là khái niệm "xứng đáng" trong cụm từ "xây
dựng gia thất xứng đáng cho con cái." Xứng đáng không có nghĩa là
"môn đăng hộ đối" như phong tục Nho giáo. Xứng đáng ở đây
mang tính đạo đức và xã hội. Ở góc độ đạo đức, người con khôn
ngoan nên biết chọn cho mình người bạn đời có đủ phẩm chất đạo đức
ít nhất như mình. Đây là sự tương thích về nhân phẩm giữa hai người.
Kế đến, về phương diện xã hội, sự xứng đáng còn mang ý nghĩa chọn
người bạn đời có cùng tánh tình, chí hướng và hạnh nguyện. Không có
gì đau khổ cho bằng khi vợ chồng lâm vào cảnh "đồng sàng dị mộng"
hay vợ nắng chồng mưa hay vợ mặt trăng, chồng mặt trời v.v… Để tránh
các tình trạng đau lòng có thể dẫn đến sự đổ vỡ mối quan hệ tình
yêu và hôn nhân như vậy, con cái rất cần đến sự cố vấn của cha mẹ
chúng, những người ít nhất đã một lần trải qua.
Trên tinh thần
giáo dục trên, việc dựng vợ gả chồng xứng đáng cho con cái không chỉ
tránh được các đổ vỡ do mối quan hệ đơn thuần "môn đăng hộ đối"
về vật chất nhưng lại không thích hợp về tánh tình, đạo đức, trí
tuệ và hạnh nguyện, mà còn hướng đến một căn bản tương thích của
đời sống lứa đôi. Nói cách khác, hạnh phúc hôn nhân không chỉ có được
từ sự giàu sang mà phải đặt nền tảng trên sự tương thích về phẩm
chất đạo đức, lý tưởng và hạnh nguyện. Trong bất kỳ cuộc hôn nhân
nào nếu có sự tương thích về đời sống đạo đức và lý tưởng thì
tất nhiên sẽ kéo theo sự hạnh phúc lứa đôi.
Ngoài ra, lối
giáo dục cố vấn con cái trong hôn nhân trong tinh thần lời Phật dạy còn
có những giá trị đạo đức sau đây:
-- Chận đứng
hoặc hạn chế một cách tối đa tình trạng tự tử của những đôi uyên
ương do cha mẹ không đồng ý gả họ cho người họ yêu say đắm.
-- Chận đứng
tình trạng ly thân, ly dị, đổ vỡ hôn nhân do đôi uyên ương không tương
đồng về đạo đức, trí tuệ và lý tưởng.
-- Hướng
đến một xã hội mà các phần tử của nó có tinh thần tự chủ, độc lập
trong nhận thức và hành động nhất là trong việc chọn người bạn đời
thích hợp.
5. Truyền trao gia tài cho con cái đúng thời [^]
Trách nhiệm
thứ năm này mang ý nghĩa pháp lý và đạo đức rất cao. Về phương diện
pháp lý, việc truyền trao này bao gồm di chúc và tài sản thừa tự cho con
cái. Có nhiều bậc cha mẹ đã không nghĩ tới chuyện này khi còn khỏe mạnh.
Do đó, một khi nhắm mắt xuôi tay, con cái bất hiếu đã gây cảnh nồi da
xáo thịt về quyền thừa tự, tranh giành tài sản của cha mẹ để lại.
Chính vì thế, để tránh các tình trạng trên, đức Phật đã dạy các bậc
cha mẹ phải di chúc và trao truyền gia tài khi mình còn sáng suốt và khỏe
mạnh. Chỉ có trong tình trạng khỏe mạnh và sáng suốt, người ta mới có
thể chọn người xứng đáng vá thích hợp để mà ủy thác.
Về phương
diện đạo đức, sự truyền trao gia tài không chỉ có nghĩa đơn thuần là
phân chia tài sản cho con cái mà còn có ý nghĩa truyền trao di sản văn hóa
của dân tộc, của truyền thống gia đình. Gia tài đó hẳn không phải là
"một nước Việt buồn" mà phải là một nước Việt thoát khỏi
thực trạng khổ đau (khổ đế) hướng đến an lạc và giải thoát trong
tinh thần đạo Phật. Một gia tài như vậy, vàng bạc không thể mua được,
đô-la không thể đổi được. Do đó cần phải cẩn trọng chọn lựa người
xứng đáng mà truyền trao. Đức ngũ tổ Hoằng Nhẫn đã không truyền trao
y bát cho ngài Thần Tú mà trái lại truyền cho ngài Huệ Năng. Đức Phật
Thích-ca đã không trao chánh pháp nhãn tạng, niết-bàn diệu tâm cho ngài
A-nan bác học đa văn mà giao cho tổ Ca-diếp đạo cao đức trọng. Sự chọn
lựa ở đây bao hàm nội dung đạo đức rất lớn. Chọn lựa sai lầm thì
kết quả đau thương sẽ không thể tưởng tượng. Chính vì thế sự chọn
lựa đối tượng trao gia tài cần phải cẩn trọng, hợp thời, hợp cơ.
Chỉ khi nào đối tượng xứng đáng về đạo đức và trí tuệ được chọn
lựa và giao phó, sự truyền trao sẽ trở nên vô nghĩa và nguy hiểm cho cả
nhiều thế hệ về nhiều phương diện của cuộc sống.
Ở mức độ
đơn thuần hơn, sự truyền trao gia tài hợp thời còn có ý nghĩa giúp cho
xã hội tránh được sự truyền thừa không xứng đáng, những tình trạng
cha truyền con nối, những truyền thống thế tập "con vua thì được làm
vua, con sải ở chùa thì quyét lá đa." Nói chung, nếu tinh thần này
được áp dụng ở xã hội thì lo gì xã hội không có đủ người tài đức,
đất nước không có được minh quân. Mọi sự phân biệt mang tính cách
bè phái, cục bộ cho "con ông cháu cha" sẽ không còn cơ hội để
sống tồn trong một xã hội mà tinh thần giáo dục của đức Phật được
truyền thừa và phát huy triệt để.
Nói tóm lại,
mối quan hệ giữa cha mẹ đối với con cái là mối quan hệ mang tính đạo
đức và giáo dục rất cao. Các bậc cha mẹ không chỉ chăm lo về đời sống
vật chất cho con cái mà còn và quan trọng hơn hết chăm lo và phát triển
đời sống đạo đức và trí tuệ của chúng. Về đời sống đạo đức,
cha mẹ phải huấn luyện và dạy dỗ con cái các phẩm chất đạo đức,
tránh ác làm lành, từ bỏ con đường xấu xa phát huy đời sống chánh mạng
và chánh nghiệp. Kế đến cha mẹ còn dạy cho con cái ý thức trách nhiệm
cao độ của người con, tinh thần tự lập qua việc ổn định nghề nghiệp
trong xã hội. Ngoài ra, cha mẹ còn phải cố vấn cho con cái trong việc lựa
chọn một người bạn đời lý tưởng, để đời sống gia thất về sau
được bền bỉ à hạnh phúc. Chỉ có những người con như vậy mới xứng
đáng tiếp hưởng gia tài được đúc kết bằng mồ hôi và xương máu của
cha mẹ, của những thế hệ cha anh đi trước. Thiết nghĩ tinh thần giáo dục
cao thượng này nên được các hội bô lão, các hội phụ huynh học sinh
nghiên cứu và áp dụng triệt để, để tình thương, sự phát triển và hạnh
phúc nở hoa trên sự sống của con người hôm nay và mai sau.
III. Đạo làm con hay mối quan hệ của con cái đối với cha mẹ [^]
Theo tinh thần
duyên khởi của đạo Phật, bất cứ mối quan hệ nào cũng phải có sự
đối lưu của ít nhất hai thành phần. Ở đây sự đối lưu là giữa cha
mẹ và con cái và ngược lại. Tinh thần giáo dục của đức Phật không
đơn thuần và một chiều, mà đó là sự đối lưu của ít nhất 2 trị số
con người trong mối quan hệ vừa đạo đức và giáo dục. Nói cách khác,
nếu các bậc cha mẹ sanh con cái không vì sự thỏa mãn các khoái lạc
giác quan, nhưng thể hiện tinh thần trách nhiệm và giáo dục cao độ cho
con cái trưởng thành về thể chất, thể trí và sống vững vàng trong xã
hội thì đối lại người con cũng phải có trách nhiệm đạo đức đối
với hai đấng sanh thành ra mình, nuôi nấng mình trưởng thành và trở nên
hữu dụng cho bản thân và xã hội. Sự hiếu thảo của người con như vậy
được trình bày qua 5 trách nhiệm đạo đức sau đây:
Có năm trường
hợp người con phải phụng dưỡng cha mẹ, đó là, (1) tôi sẽ nuôi dưỡng
cha mẹ, (2) tôi sẽ làm tròn bổn phận đối với cha mẹ, (3) tôi sẽ giữ
gìn danh dự gia đình và truyền thống, (4) tôi sẽ bảo vệ tài sản thừa
tự, và (5) tôi sẽ lo chu toàn tang lễ của cha mẹ đúng pháp. [Trường Bộ
Kinh II. 542, như trên]
1. Tôi sẽ nuôi dưỡng cha mẹ [^]
Trách nhiệm
đạo đức trước tiên của một người con đối với 2 đấng sanh thành
ra mình theo đức Phật là nuôi dưỡng cha mẹ. Hay nói cách khác người con
phải lấy sự báo đền cha mẹ bằng cách chăm sóc cha mẹ về đời sống
vật chất, cũng như chính cha mẹ đã lo cho chúng ta trưởng thành, trong suốt
18 năm vị thành niên. Cần lưu ý ở đây rằng mệnh đề "tôi sẽ"
biểu thị một ý thức trách nhiệm cao độ, chứ không đơn thuần là một
lời hứa cụi. Như chúng ta đã biết đức Phật định nghĩa nghiệp là những
hành vi có ý thức và ý thức là chất xúc tác và dẫn đạo các hành vi của
lời nói và việc làm. Do đó, chỉ có với một ý thức sâu sắc về bổn
phận làm con "tôi sẽ nuôi dưỡng cha mẹ" mới có thể giúp
người con duy trì tốt truyền thống hiếu thảo đối với cha mẹ được.
Sự chăm lo
đến đời sống vật chất của cha mẹ ở đây cho thấy đạo Phật rất
thực tiễn. Người con hiếu thảo không chỉ biết vâng lời cha mẹ, làm
việc tốt cho gia đình và xã hội mà trước tiên và hơn hết lo phần đời
sống vật chất cho cha mẹ mình. Chăm lo đời sống vật chất bao gồm
việc dâng tặng cho cha mẹ tiền chi tiêu, quà quý, thuốc thang, sự thăm viếng
khi cha mẹ đau ốm hay không còn sức lao động.
Lời dạy này
ngoài việc khích lệ con cái hiếu kính đối với cha mẹ còn nhắm vào việc
xóa bỏ các quan niệm sai lầm cho rằng cha mẹ sinh con là để thoả mãn dục
vọng cho nên con cái không cần phải có trách nhiệm lo lắng trở lại. Nếu
lời dạy cao qúy này được áp dụng chắc chắn rằng xã hội sẽ không
còn tình trạng các cha mẹ già phải tủi phận vào sống các nhà dưỡng lão,
chỉ vì các người con bất hiếu. Kế đến, lời dạy còn có ý nghĩa cao
quý khác, đó là, sẽ không còn cảnh những đứa con ngỗ nghịch "báo
đời" cha mẹ dưới nhiều hình thức và về nhiều phương diện.
2. Làm tròn bổn phận đối với cha mẹ [^]
Ý thức
trách nhiệm làm tròn bổn phận của một người con là điều quan trọng
thứ hai trong đạo hiếu thảo của người Phật tử. Lời dạy này mặc
dù rất bao quát nhưng có ý nghĩa đạo đức rất lớn. Khái niệm bổn phận
ở đây cần phải được hiểu là sự thực thi những điều trách nhiệm
của người con đối với cha mẹ tùy theo hoàn cảnh và điều kiện cho phép.
Nghĩa là công việc hiếu thảo không bao giờ là một sự bắt buộc mà
trái là một ý thức cao độ, ý thức làm người có đạo lý.
Có nhiều
trường hợp người con vì thương cha kính mẹ mà làm nhiều điều tội
ác để chu cấp tài sản cho cha mẹ. Đạo Phật chống lại sự hiếu thảo
phi pháp như vậy. Nói cách khác làm trọn bổn phận tùy theo hoàn cảnh và
điều kiện cho phép là một trong những cách thể hiện chữ hiếu hợp lý
nhất. Ví dụ khi còn ngồi dưới mái trường, việc làm trọn bổn phận của
người con đối với cha mẹ là vâng lời thầy cô, học hành chăm chỉ,
thu hoạch kiến thức để làm nền tảng trí thức và đạo đức cho bản
thân, hiện tại và về sau. Khi đã xây dựng gia thất riêng, việc làm
tròn bổn phận của người con là sống đúng, sống theo và sống hợp với
các nguyên tắc đạo đức của đạo Phật, không làm các điều ác, phát
huy các điều thiện, chăm lo cho vợ/chồng con chu đáo, thăm viếng cha mẹ
khi có thời gian, phụng dưỡng đời sống vật chất cho cha mẹ tùy theo khả
năng và điều kiện v.v… Nói chung trong mọi hoàn cảnh và trường hợp,
người con làm tròn bổn phận phải là người có ý thức trách nhiệm và
thi thố trách nhiệm đó đúng chánh pháp và phù hợp với đạo lý mặc ước
và luật pháp của xã hội hiện hành.
Ở một
góc độ khác việc làm tròn bổn phận còn có ý nghĩa đạo đức rất lớn,
nhất là trong trường hợp cha mẹ sống thiếu chánh kiến đối với Phật
pháp tăng hoặc tạo tác nhiều điều tội lỗi. Người con có hiếu là người
con phải biết tìm mọi cách khuyên gián cha mẹ, giúp cho cha mẹ trở về với
con đường hiền lương và thánh thiện. Ở đây, chúng ta thấy tính tương
tác trong giáo dục của Phật giáo. Người con hiếu thảo không chỉ đơn
thuần vâng lời cha mẹ, nhất là những lời không có lợi cho sự tiến bộ
đạo đức và tâm linh. Ngược lại người con phải có các hành vi cụ thể
để khuyến tấn cha mẹ mình. Người làm được như vậy theo đức Phật
có giá trị hiếu thảo nhiều lần so với báo hiếu đơn thuần về của cải
vật chất:
"Những
ai đền ơn cha mẹ bằng cách nuôi dưỡng dâng cúng với của cải vật chất
tiền bạc thì không bao giờ đủ để đáp đền ơn cha mẹ. Nhưng này các
Tỳ Kheo, ai đối với cha mẹ không có lòng tin Tam Bảo thì khuyến khích
cho có lòng tin Tam Bảo, đối với cha mẹ sống tà giới, thì khuyến khích
vào chánh giới, đối với cha mẹ sinh khởi tham, thì khuyến khích bố
thí, đối với cha mẹ tà kiến thì khuyến khích vào chánh kiến. Cho đến
như vậy, này các Tỳ Kheo, là làm đủ và đáp ơn đủ cho mẹ và
cha." (Tăng Chi bộ Kinh I. 75)
Nói cách
khác báo hiếu trong đạo Phật không chỉ đơn thuần về đời sống vật
chất mà quan trọng hơn là đời sống tinh thần và đạo đức. Đây chính
là nét đặc sắc và độc đáo của chữ hiếu trong đạo Phật.
3. Giữ gìn danh dự gia đình và truyền thống [^]
Mỗi dân tộc
đều có một bản sắc văn hóa riêng. Chính nét riêng là giá trị tạo
nên và đóng góp cho nền văn hóa của nhân loại. Cũng vậy mỗi gia đình
đều có truyền thống riêng mà các bậc tiền bối và tổ tiên đã dày
công xây dựng. Người con hiếu thảo theo đức Phật là người, ngoài việc
làm tròn bổn phận, phụng dưỡng vật chất cho cha mẹ đúng pháp còn là
người biết tôn trọng các giá trị văn hóa và di sản truyền thống tốt
đẹp của gia đình, giống nòi và dân tộc.
Cần lưu ý
ở đây rằng lời dạy này không nhằm khuyến khích một chế độ thế tập
"cha truyền con nối" một cách mù quáng. Nó chỉ nhằm kêu gọi ý
thức trách nhiệm bảo vệ và phát huy các truyền thống tốt đẹp của
một gia phả, một làng xóm, một cộng đồng, một sắc tộc, một quốc
gia mà thôi. Đạo Phật không dạy chúng ta phục tùng các truyền thống lạc
hậu, phản với đạo đức và sự hướng thượng trong đạo đức và tu tập.
Trong tinh thần này, những quan niệm duy trì truyền thống theo kiểu
"con vua thì lại làm vua, con sải ở chùa thì quét lá đa" cần phải
được loại bỏ ra khỏi quan điểm chữ hiếu trong đạo Phật.
Chúng ta vẫn
còn nhớ trong bài kinh giáo dục cho dân tộc Kalama về mười tiêu chí của
một niềm tin có chánh kiến có điều dạy rằng "đừng vội tin một
điều gì chỉ vì điều đó có hay thuộc truyền thống." Lời dạy
này phản ánh rằng các truyền thống có thể có 2 mặt, một mặt tốt và
tiến bộ, và một mặt xấu và phản tiến hóa. Đức Phật chỉ khuyên
chúng ta theo mặt tốt và tiến hóa của truyền thống trong khi mạnh dạn
loại bỏ các mặt tiêu cực và bất lợi của nó. Lời dạy này càng có
ý nghĩa to lớn hơn nếu ta đặt nó trong sự vận động bảo tồn và duy
trì các sắc thái văn hóa của tổ chức UNESCO. Nói dễ hiểu hơn, đây có
thể là phương châm cho một khuynh hướng giữ gìn và bảo vệ nền văn hóa
tích cực của các sắc dân, của các dân tộc trên thế giới theo chiều hướng
có chọn lọc và đặt chúng trong tiêu chí của các giá trị phát triển đạo
đức và đạo lý con người hơn là chỉ đơn thuần về phương diện vật
chất.
4. Bảo vệ tài sản thừa tự [^]
Nếu
"duy trì các truyền thống tốt đẹp của gia đình, quốc gia" là một
nguyên tắc chung và bao quát đối với những người con có hiếu theo tinh
thần Phật dạy thì "bảo vệ tài sản thừa tự" là một nguyên tắc
cụ thể ứng dụng trong phạm vi của truyền thống gia tộc. Điều này có
ý nghĩa giáo dục rằng một mặt con cái phải biết sử dụng gia tài và
di sản của cha mẹ để lại đúng pháp và mặt khác phải là người kế
thừa có đạo lý. Nghĩa là cha làm thầy thì con cái không được đốt sách.
Cha mẹ làm việc thiện, tôn kính tam bảo, thì con cái không nên làm việc
ác, phỉ báng Phật, pháp, tăng, trái lại còn phát huy một cách tốt hơn và
có chiều kích hơn.
Rất tiếc
hiện nay trong nhiều xã hội, lời dạy nầy không được áp dụng nên đã
có nhiều cảnh con cái trở thành những kẻ phá hoại tài sản của cha mẹ
và tổ tiên để lại. Nhiều người con chỉ biết chi tiêu gia tài của cha
mẹ theo khuynh hướng tán gia bại sản hơn là duy trì
và phát huy chúng.
Áp dụng lời
dạy này trong một chiều kích lớn hơn chúng ta thấy rất có lợi cho xã hội
và đất nước. Việt Nam là đất nước được mệnh danh với truyền thống
con rồng cháu tiên, Phù Đổng thiên vương, đã từng bất khuất trước các
thế lực ngoại xâm và đô hộ. Những hành động "cõng rắn cắn gà nhà" hay "rước
voi giày mả tổ" là những hành vi tội ác không chỉ đi ngược lại
truyền thống tốt đẹp của dân tộc mà còn làm chết đi tinh thần cao quý
đó. Tương tự, quan niệm "mái chùa che chở hồn dân tộc, nếp sống
muôn đời của tổ tông" là truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt
Nam từ nhiều đời. Ai manh tâm phá hoại chùa chiền, biến chùa chiền
thành các hợp tác xã, hoặc sử dụng chùa chiền vào các mục đích thế
tục hay tư lợi thì hẳn rằng đã manh tâm phá hoại một truyền thống tốt
đẹp của dân tộc Việt Nam, đạo lý tình người Việt Nam.
5. Chu toàn tang lễ của cha mẹ đúng pháp [^]
Điều hiếu
thảo cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng là khi cha mẹ qua đời,
con cái phải tổ chức tang lễ cho cha mẹ một cách chu toàn và đúng pháp.
Tổ chức tang lễ chu toàn tùy thuộc rất nhiều vào phong tục tập quán của
từng quốc gia, xã hội và gia đình. Nói chung là phải làm đúng theo các
quan niệm đạo hiếu của từng dân tộc và truyền thống.
Tổ chức
đúng pháp là điều quan trọng hơn. Nếu tổ chức "chu toàn" nhằm
nhấn mạnh đến hình thức và trình tự của tang lễ như tẩm liệm, chôn cất v.v… thì tổ chức
"đúng pháp" nhấn mạnh đến nội dung và tinh thần của tang lễ.
Đúng pháp theo tinh thần lời Phật dạy là con cái không nên khóc lóc, than
vãn mà trái lại nên chánh niệm tỉnh giác trước cơn vô thường sinh ly tử
biệt để hỗ trợ cho cha mẹ không còn quyến luyến tình cảm thế gian,
vãng sanh một cách nhẹ nhàng và dễ dàng. Sự khóc lóc và rên rỉ của
con cái có thể làm động tâm các bậc cha mẹ vừa quá cố và do đó làm
trở ngại rất nhiều cho tiến trình tái sanh của cha mẹ. Do đó, người
Phật tử không nên quá bi lụy theo thường tình của thế gian, trái lại
thỉnh mời quý đại đức tăng ni và ban hộ niệm đến tụng kinh để siêu
độ cho người quá vãng.
Có nhiều
người con khi cha mẹ còn sống thì đối xử một cách bỏn xẻn, không phụng
dưỡng cha mẹ. Nhưng khi cha mẹ vừa nằm xuống thì lại cố tình tổ chức
tang lễ cho rềnh rang, để chứng tỏ ta đây là người con có hiếu. Đạo
Phật không dạy chúng ta như vậy. Trái lại, đạo hiếu của đức Phật rất
chu đáo và nhấn mạnh đến ý thức trách nhiệm chân thành của người
con hơn là các hình thức nghi lễ bề ngoài, đôi lúc có tính cách lạc dẫn.
Khi cha mẹ còn sống thì cúc cung, chăm sóc, sớm thăm tối viếng,
cung phụng miếng ăn và thuốc thang cho cha mẹ. Vâng lời cha mẹ khi cha mẹ
có lời dạy bảo hay. Làm tròn bổn phận làm con trong mọi hoàn cảnh. Khuyến
khích cha mẹ trở về con đường hiền lương và đạo đức nếu cha mẹ
đang sa lầy. Rồi đến lúc cha mẹ nhắm mắt lìa đời thì tổ chức tang
lễ giản đơn nhưng không kém phần trang nghiêm và có ý nghĩa đạo đức.
Nói chung,
báo hiếu khi cha mẹ qua đời là việc lo chu toàn tang lễ một cách chân
thành, trang trọng; không đặt nặng các hình thức lễ nghi như hiến tế súc
vật, cúng tam sên (sanh), trổ nhạc tây nhạc tàu, thuê người khóc mướn,
tổ chức ca hát xướng kỵ, cúng đạo lộ, mở cửa mã, v.v… Các việc
làm như vậy chỉ tạo thêm nhiều nghiệp ác và tội lỗi mà thôi. Tang lễ
theo đạo Phật nên đơn giản bao gồm các khóa lễ tụng kinh tưởng niệm,
phóng sanh thả vật, làm phước cúng dường, để hồi hướng công đức
cho cha mẹ vừa quá cố, như một hành trang đạo đức cho cha mẹ đi tái
sanh vào các cảnh giới an lạc.
IV. Thay lời kết [^]
Qua những
gì vừa được trình bày sơ lược trên, đạo hiếu của Phật giáo bao gồm
đạo làm cha mẹ và đạo làm con cái. Năm nguyên tắc đạo đức của đạo
làm cha mẹ và năm nguyên tắc đạo đức của đạo làm con trong kinh Thiện
Sanh có thể được xem là những chuẩn mực, khuôn vàng thước ngọc cho các
mối quan hệ của cha mẹ và con cái trong một xã hội tiến bộ và văn
minh. Người viết nghĩ rằng đạo hiếu tích cực và toàn diện như vậy nên
được đưa vào giảng dạy trong các cấp bậc của học đường để phục
hưng và chấn chỉnh một nền đạo đức bị suy thoái hiện nay, do thiếu
ánh sáng từ bi và trí tuệ của đạo Phật.
Nếu năm
nguyên tắc đạo làm cha mẹ nên được phổ biến rộng rãi trong các hội
bô lão và các hội phụ huynh thì năm nguyên tắc đạo làm con nên được
truyền bá trong các câu lạc bộ thanh thiếu niên, trong các hội đoàn sinh
viên học sinh, để các bậc làm cha mẹ xứng đáng là cha mẹ và để các
người con xứng đáng là những người con.
Hơn hết, tinh thần đạo hiếu mang tính giáo dục và đạo
đức của đức Phật nên được các nhà giáo dục quan tâm, giới thiệu
vào các sách giáo khoa về công dân giáo dục, để làm tốt đẹp đạo lý
tình người. Chỉ trừ khi nào các nguyên tắc đạo hiếu nêu trên được
áp dụng thì khi đó gia đình và xã hội có sự an lạc và đạo đức. Do
đó mọi hoạt động và tuyên truyền chống phá đạo lý hiếu thảo của
đạo Phật sẽ là con đường tự hủy diệt đạo đức bản thân và xã hội.
Mong sao các nhà lãnh đạo đất nước chân chánh sớm nhận ra được con
đường giáo dục cao thượng, đạo đức và thuận tiến hóa của đạo Phật
để xây dựng một đất nước Việt Nam giàu mạnh về vật chất và khỏe
mạnh về tinh thần!
Ấn Độ, mùa báo hiếu,
10-7-2000
http://www.buddhismtoday.com/viet/vulan/016-tnt-daohieu.htm