Mẹ là thơ. Mẹ và
thơ mãi khắn khít nhau như hình với bóng. Hình ảnh mẹ càng cần cù, mộc
mạc bao nhiêu lại càng nên thơ bấy nhiêu. Trong ngôn ngữ thi ca của thế
giới, dân tộc nào cũng có những vần thơ chứa chan tình mẹ. Mẹ hiển
hiện trên đường về, trên từng ngõ hồn sâu kín. Mẹ là chất liệu kết
tinh của tất cả những thiên anh hùng ca, những đại sử thi, những trường
thiên tình sử và cả trong những vần thơ Haiku đơn sơ, thâm thúy.
Với dân tộc Nhật Bản, Haiku được xem như tinh hoa của
văn hóa dân tộc. Dưới góc nhìn của Thiền tông, Haiku là thể thơ đặc
biệt có thể hàm chứa được thực tại nhiệm mầu trong vỏn vẹn 17 âm
tiết, vừa sâu lắng uyên thâm, lại vừa đơn sơ giản dị. Nghe qua, người
ta khó tưởng tượng được rằng một thứ tình cảm dạt dào, mơn man bất
tận như tình mẹ lại có thể ẩn mình trong những vần thơ gẫy gọn này.
Không ! Hoàn toàn ngược lại : Hình ảnh mẹ trong thơ Haiku lại càng bát
ngát, phiêu diêu hơn bao giờ hết.
Haiku (Hài cú) là thể thơ đặc biệt của Nhật Bản,
kế thừa từ các dạng liên ca truyền thống. Từ Haiku được rút gọn từ
Haikai và Hokku. Người có công đầu lập nên con đường "Tiêu
phong" (Shofu) này, và đưa đến đỉnh cao nghệ thuật thi ca thế
giới là Thiền sư Matsuo Basho.
Sau Basho, có ba nhà thơ lớn của Haiku lần lượt xuất hiện,
hợp cùng Basho thành tứ trụ của Haiku Nhật Bản :
- Basho 1644 – 1694.
- Buson 1716 – 1784.
- Issa 1762 – 1826.
- Shiki 1867 – 1902.
Ngoài bốn vì sao đó, còn có vô số người đi theo con đường
này, họ đưa Haiku lên bình diện niềm vui nghệ thuật và lấy làm lẽ sống
đời mình, cũng như trà đạo, hoa đạo, nhu đạo... với một triết lý
sâu thẳm hơn, có thể gọi là Hài cú đạo (Haiku đô).
Ngoài những mảng đề tài về thiên nhiên, Haiku còn có đề
tài về mẹ. Hình ảnh Mẹ hiện lên với tất cả xúc cảm của khổ đau
và vẻ đẹp nhẹ nhàng của sự giải thoát, chúng ta sẽ tìm thấy ở thơ
Issa và thơ Basho.
Những hình ảnh vừa nhỏ nhoi vừa mong manh như hạt
sương, giọt lệ đến với thế giới thơ Haiku trở nên lung linh, vĩ đại,
như ẩn chứa một linh hồn.
Issa là người bất hạnh, năm lên 3 mất mẹ. Hơn ai hết,
Issa hiểu Mẹ quan trọng biết dường nào.
Một ngày hội, trẻ nhỏ nô đùa với bạn bè, tung tăng
trong vòng tay mẹ, Issa thấy mình lạc lõng cô đơn, nỗi buồn ập đến, và
Issa tìm về với bầy chim để được chia xẻ :
- Ore to kite Đến đây nào, với tôi
- asobe yo oya no cùng chơi đùa chim sẻ
- nai suzume. không còn mẹ trên đời. [*]
Mất mẹ là mất đi một phần quan trọng tạo thành sự sống.
Cuộc đời Issa trở nên lang thang, lang thang khắp nước Nhật, kiếm sống
đủ mọi nghề, những vẻ đẹp trên đời dường như vô nghĩa đối với
Issa, thậm chí còn như địa ngục ám ảnh suốt cuộc hành trình :
- Aki no kaze Gió mùa thu
- ware wa nairu wa địa ngục nào đây
- dono jigo ku. cùng tôi giang hồ.
Khi Issa có dịp trở về với biển, do ngoại dáng mênh
mông và mùi hương đậm đà vị mặn của biển, nhà thơ đã tìm thấy hơi
ấm và tình thương của mẹ :
- Naki haha ya Mẹ yêu ơi !
- umi miru tabi na mỗi khi nhìn thấy biển
- miru tabi ni. khi thấy biển khơi.
Một khám phá mới làm thăng hoa tâm hồn Issa. Mẹ được hóa
thân vể biển, một cảm giác vừa bao la của tình mẹ, vừa mặn mà ấm
áp của vòng tay. Về với biển, Issa và Mẹ không còn ranh giới nữa, cùng
hòa vào bản thể nhiệm mầu. Giờ đây, trước mắt Issa, một Thiền sư,
tất cả đều có cuộc sống, có Phật tính, có sự bình đẳng trong ánh
sáng và trong cát bụi. Nơi hạt bụi chứa tam thiên đại thiên thế gió
Mỗi hình ảnh pháp trần
là hiện thân của Mẹ :
- Tsuyu no tama Ôi những hạt sương
- hitotsu hitosu ni trân châu từng hạt
- furusato ari. hiện hình cố hương.
Mẹ là tất cả, tất cả đều là hiện thân của Mẹ.
Issa đã chấm dứt nỗi cô đơn ! Bên cạnh những bài thơ về mẹ của
Issa, Basho cũng có một bài thơ về mẹ rất xúc động :
- Te ni toraba kien Tóc mẹ còn đây
- namida zo atsuki tan trong lệ nóng
- aki no shimo. sương mù thu bay.
Một đoạn Basho viết trong cuốn nhật ký năm 1684 như sau :
"Cuối cùng tôi về
đến quê nhà vào đầu tháng 9, cây hoa hiên mà mẹ thường trồng trước
phòng bây giờ không còn nữa, có lẽ đã chết vì sương giá. Tất cả mọi
thứ khác cũng đã đổi thay - Gương mặt anh tôi đã hiện nếp nhăn trên
trán và tóc bạc nơi thái dương.
Chúng ta vẫn còn sống, anh chỉ nói thế. Rồi, không lời
nào nữa, anh mở một chiếc túi kỷ niệm mà nói : Hãy nhìn mớ tóc sương
của Mẹ đây này. Đây là chiếc hộp linh thiêng của Urashima đấy, ta
cũng sẽ bạc đầu".
Urashima là chàng ngư phủ huyền thoại, đã cưới công
chúa thủy cung mà còn nhớ nhà. Chàng về quê, mang theo chiếc hộp của
công chúa tặng, dặn đừng mở ra, nhưng chàng đã mở, và tuổi già đã
ập xuống, tức thì tóc bạc và da nhăn.
Mỗi chúng ta là một Urashima, nghĩa là một kẻ nhớ cố hương,
muốn ngược thời gian để tìm lại mẹ. Nhà thơ, Urashima và chúng ta
không thể không mở chiếc hộp này.
- Tóc mẹ còn đây
- tan trong lệ nóng
- sương mùa thu bay.
Basho đã khóc khi nhìn thấy tóc sương của mẹ, lệ nóng của
nhà thơ nhỏ xuống, và nhà thơ không dám nâng tóc mẹ lên vì sợ tóc ấy
sẽ tan đi như sương mùa thu. Tóc sương của mẹ và sương mùa thu lẫn
vào nhau, chúng ta khó lòng phân biệt được tóc mẹ tan hay sương mùa thu
tan vì lệ nóng, có lẽ cả hai !
Mẹ không còn nữa ! Nỗi dằn vặt giữa mất và còn làm
những giọt lệ hiếm hoi của Thiền sư rơi. Để chuyển hóa nỗi đau, Thiền
sư thi sĩ đưa mẹ về với thiên nhiên, tóc mẹ trở về với sương mùa
thu, tất cả hòa vào vũ trụ bao la – thế giới vô ngã. Để rồi, nơi những
cánh hoa đào, những bông tuyết trắng, những cỏ cây... đều có phần của
mẹ.
Mẹ không còn, nhưng bài thơ bất hủ của Basho, của Issa vẫn
còn đó. Nó tỏa những vầng sáng dịu hiền trên nền trời thi ca thế giới.
Mẹ trở thành vĩ đại !