- Già và chết
- (Thuyết trình tại buổi hội thảo chuyên đề y
học quốc tế về bản chất và tiến trình của cái chết)
- Bhikkhu P.A. Payutto
- Mỹ Thanh dịch
Ngày 22 tháng 4 - 2539/ 1996
Kính thưa toàn thể quý vị,
Hôm nay thay vì trình bày về cái chết
và tiến trình của cái chết, tôi xin được trao đổi với quý vị về tiến
trình của già và chết.
Già và cái chết là những hiện tượng
thiên nhiên. Theo quy luật thiên nhiên, tất cả các sự vật duyên khởi đều
vô thường và phải bị biến đổi, tùy thuộc vào sự chi phối của
nguyên nhân, và điều kiện. Bắt cứ cái gì có khởi đầu đều phải có
kết thúc.
Đời sống của tất cả chúng sinh, sau
khi được sanh ra là phải chịu biến đổi vơí sự kiếm khuyết của các
giác quan. Cái chết chỉ là một sự thay đổi, sự chấm dứt đời sống
ở nơi nầy ; sự tan rã của các tế bào, sự vất bỏ của thân xác
nầy. Mặc dầu theo luật thiên nhiên, Già và
Chết là một sự thật hiển nhiên của đời sống con người. Trên mặt
tâm lý, thường thì Già và Chết tượng trưng cho sự mất mát, hết
hy vọng, một ngã rẻ đi vào bóng tối với sự hiện diện của sợ hãi,
lo lắng. Dù vậy, tuổi già cũng có thể là một cơ hội để ‘trưởng
thành’, và cái chết là một sự giải thoát. Ít ra, một người khi có
được đời sống tốt đẹp và có ý nghĩa; lúc chết ít nhất cũng sẽ
không bị hoang mang mà còn có thể được giải thoát ngay lúc ấy.
Cuộc sống của con người thường thì
được chia ra làm ba giai đoạn: trẻ thơ, trung niên và cuối cùng là ‘tuổi
già’. Trong những thời gian nầy, một người khi sống với Chánh Niệm
trong từng hành động thường ngày, có thể sống tốt đẹp ở giai đoạn
đầu và đoạn giữa của cuộc sống, nhưng còn đoạn cuối thì sao ?
Đức Phật là một điển hình của sự
toàn thiện trong cả ba giai đoạn. Có nghiã là một đời sống an vui, hạnh
phúc trong tuổi ‘già’ vẫn có thể thực hiện được. Thêm vào đó, như
đã nói trên, một người vẫn có thể tiến triển đến mức hoàn thiện
vào lúc cuối cuộc đời.
Bao người đã bỏ hai phần ba cuộc đời
chạy theo danh vọng, tiền tài, địa vị, quyền lực, và đua đòi vật chất.
Họ có thể nói đời sống của họ là đáng giá. Thật ra thì chưa đủ.
Họ đã không nhận ra tiềm năng thật sự của con người. Khi có cơ hội
được sống lâu hơn kẻ khác, đó là lúc họ có thể tiến bước trên
con đường tìm lại những khả năng tiềm ẩn của chính mình.
Muốn được sống lâu, chúng ta phải biết
săn sóc bản thân. Săn sóc trên mọi phương diện : tinh thần, thể chất,
sinh lý cũng như tâm lý. Sự tương quan giưã những điểm nầy cần được
hướng dẫn chu đáo để đời sống hằng ngày được nhiều lợi lạc.
Ngoài việc ăn uống đầy đủ và thể dục đều đặn, một cuộc sống
không làm tổn hại đến người và vật ở chung quanh là một điều rất
cần thiết cho một cuộc sống hạnh phúc & huân bình.
Ngày nay, xã hội phát triển trên đà
tranh chấp và tiêu thụ. Con người vì lao theo nhịp sống nầy chỉ lo tranh
giành và gom góp của cải ,và vì vậy đã không còn thời gian dành cho
chính mình. Vì sống trong một xã hội như thế, không ai có thể lo cho ai,
nên người già phải tự lo. Trong trường hợp nầy, người già nên giải
trí bằng cách tập thể dục, năng vận động trong môi trường thiên
nhiên. Trên phương diện tình cảm gia đình, tình thương dành cho con cái vẫn
giữ vai trò quan trọng. Nhưng đôi lúc, cha mẹ đã lo lắng thái quá và việc
đó làm cho con cái bực bội.
Theo lời Bụt dạy : một khi con cái
đã trưởng thành và có thể tự lập, cha mẹ nên xan xẻ tình thương của
mình một cách công bằng, không quá đáng. Có nghĩa là tình thương mà có
tính cách trói buộc vào người hay vật, phải được chuyển đổi thành
tình thương công bình - tình thương được cân bằng ở mức độ như tình
bạn & tình nhân ái.
Bên Thái Lan, người già tìm được sự
quân bình trong tình thương khi họ tìm đến Chùa hay Thiền Viện và ở đấy,
họ thực tập, làm công quả cả tuần với những bạn già khác. Xa hơn nữa,
hãy khuyến khích họ chọn lựa, tự tìm cho mình một việc gì để làm.
Nghĩa là họ phải tự biết mình nên làm gì, vì điều đó rất tốt, có
ý nghĩa, và vì họ thích làm được việc đó. Chẳng hạn, viết một quyển
sách về những kinh nghiệm đã sống qua, làm một chương trình về công
tác trồng cây, hay tìm hiểu về vấn đề tâm linh. Cần nhất là phải thiết
tha làm một việc mà mình tin tưởng và muốn thành công. Hãy tự nói với
mình : ‘ Tôi phải làm xong việc nầy trước khi lià đời.’
Có những người già, sau một thời gian
về hưu thì cảm thấy trơ trọi, trống vắng, chán nản, và buồn rầu. Họ
héo sầu và ít khi kéo dài tuổi thọ. Vài người khác bị xuống tinh thần,
và có kẻ đã tự kết liễu đời mình. Nhưng những người già có ý chí
và có lòng tin nơi việc mình làm sẽ không như vậy. Lúc đó, ý chí và sự
tin tưởng mãnh liệt vào việc làm có ý nghĩa sẽ giúp họ vượt qua trở
ngại. Họ có việc để làm và có chỗ để nương tựa niềm tin. Họ tiếp
tục học hỏi, tìm tòi thêm ; họ sẽ sống mạnh khỏe, về thể chất
cũng như tinh thần. Như Bụt đã từng dạy, "ai có bốn điểm như sau :
Muốn làm, có ý chí, biết dấn thân, và kinh nghiệm tìm hiểu vấn đề tâm
linh, sẽ giúp họ kéo dài tuổi thọ."
Người già thường dễ nhuốm bệnh vì cơ
thể bị suy yếu. Do đó, họ hay lo lắng và thường tủi thân. Bụt dạy
mình nên tự ngẫm : ‘ Thân bệnh, nhưng tâm không bệnh.’, hoặc ‘mặc
dầu cơ thể suy yếu nhưng tâm tôi không suy yếu.’ Nhiều người nghĩ hạnh
phúc là khi sung mãn về vật chất. Nếu hạnh phúc là thỏa mãn những nhu
cầu của các giác quan thì tuổi già thật là một nỗi thống khổ to tát,
bởi vì tuổi già có nghĩa là các giác quan bị thoái hóa hoặc kiếm khuyết.
Sự thật thì có hai loại hạnh phúc:
-- Hạnh phúc vật chất. Có những người
chuyên chạy theo cảm thọ vật chất ; và trong lúc tìm kiếm thứ hạnh
phúc nầy, họ phải lao tâm, lao lực để đạt mục đích. Việc nầy đôi
khi còn được khuyến khích bởi xã hội. Con người có khả năng sáng tạo.
Ngày nay con người đã sáng chế ra rất nhiều thứ kỹ thuật tối tân. Nếu
sức sáng tạo nầy được hướng dẫn xoay về bên trong, khả năng nầy có
thể tạo ra niềm vui và sự hài hoà trong tinh thần.
Chẳng may những người tìm kiếm khoái lạc
cũng như hạnh phúc đã hao tổn sức lực để đi tìm những cảm thọ nhất
thời. Do đó đã không có thời gian để mà tìm lại bên trong của chính
mình. Sức sáng tạo và khả năng tiềm ẩn không được phát huy, dẫn đến
sự thiếu an lạc, tinh thần bất an. Lúc họ đi tìm khoái lạc vật chất,
họ đã vô tình tự tạo những hiện tượng bất an ở bên trong như :
sự căng thẳng, lo lắng, hồi hộp, thất vọng, sợ hãi, mất ngủ và biết
bao là tính trạng tâm thần bất an khác, kể cả bệnh điên.
Những kẻ chạy theo vật chất lúc thiếu
thời sẽ khổ gấp đôi trong lúc tuổi già. Lúc nầy các giác quan bị suy
kém, và vì họ không được thỏa mãn như lúc còn trẻ ; họ sẽ cảm
thấy bực bội, căng thẳng, sợ hãi, lo lắng, và thất vọng. Sư bực bội
vì những cảm thọ bên ngoài không được thỏa mãn sẽ làm tăng cường
những cảm giác bất an bên trong. Lúc nầy thật là khổ cho tuổi già.
-- Người sáng suốt, thông minh sẽ không
chỉ tìm kiếm vật chất để thỏa mãn những cảm thọ, mà họ còn tìm
cách tạo ra những cảm giác tốt cho tinh thần, và một niềm an lạc bên
trong. Bụt đã khuyên chúng ta nên khai thác năm tính chất tốt cho tinh thần,
đó là: Niềm vui, phấn khởi , thoải mái, an lạc và chú tâm. Năm điều nầy
giúp chúng ta gạt bỏ được những cảm giác bất an, đau khổ. Đây là một
cách tu tập để được an lạc và hạnh phúc.
Lúc về già, người có tuổi nên học tập
để có được nhiều niềm vui bên trong, nhờ đó họ có thể sống an lạc,
tự do và hạnh phúc. Niềm hạnh phúc nầy cao hơn, vượt khỏi những hình
thức. Đây là thứ hạnh phúc cao tột khi mà một người nhận chân được
tất cả sự thật về vạn vật cũng như vũ trụ.
Trên bước đường tu tập để tự giải
thoát khỏi vô minh, Bụt dạy chúng ta phải học hỏi, tìm hiểu sự thật
về mọi sự vật. Già và Chết là một phần của sự sống cần được
tham vấn. Bụt nói : "Đây là năm sự thật về đời sống. Mỗi
người phải tự suy ngẫm, dù là nam hay nữ, người cư sĩ hay tu sĩ: ‘ Tôi
sẽ già, tôi không thể tránh khỏi tuổi già. Tôi sẽ bệnh, tôi không
tránh được bệnh. Tôi sẽ chết, tôi không tránh khỏi cái chết. Mọi người
cũng như mọi vật tôi hằng yêu mến sẽ bị đổi thay hay xa cách. Tôi là
chủ những việc làm của tôi, tốt hay xấu, tôi phải chịu trách nhiệm."
Cái Chết là điểm then chốt của những
điều nêu trên, là một điểm cần được suy ngẫm. Người Phật tử được
nhắc nhở, cần phải trau dồi Chánh Niệm, và luôn suy ngẫm về cái Chết.
Sự suy ngẫm đúng và sáng suốt sẽ giúp chúng ta nhận chân ra sự vô thường
của cuộc đời. Hơn nữa, sự suy ngẫm giúp chúng ta sống với Chánh Niệm,
để chuyên cần tinh tấn trước khi cuộc đời chấm dứt. Thêm vào đó,
điều nầy dẫn chúng ta đến sự hiểu biết chân thật về vô thường. Sự
nhận thức chân thật nầy giúp chúng ta giác ngộ và giải thoát. Ai đạt
đến đây coi như là người hạnh phúc nhất.
Nhiều đệ tử của Bụt đã giác ngộ
và giải thoát ngay trước phút lâm chung. Những người chưa hoàn toàn giải
thoát, lúc chết nhờ được nhắc nhở, nên họ chết một cách an lành,
không sợ hãi, loạn động.
Tóm lại, ba điểm cần được soi xét
lúc già và chết là: Già và Chết là luật tự nhiên, phải chấp nhận và
nhận thức một cách không sợ hãi. Già và Chết cũng là một cơ hội để
thăng hoa đời sống, và chúng ta nên làm hết lòng. Nơi Già và Chết còn
có cái Không già & Không chết , mà ai ai cũng có thể ‘CÓ’ được. Với
những điểm trình bày sơ lược bên trên, tôi xin kết thúc buổi nói chuyện
hôm nay.
Chân thành cảm ơn tất cả quý vị.