-
Nói
Với Tuổi Hai Mươi
-
Sàigòn – Lá Bối – 1966
Cô đơn
Em muốn nói
chuyện với tôi, bởi vì trong thâm tâm, em chưa mất hẳn niềm tin nơi tất
cả chúng tôi. Và tôi muốn nói chuyện với em, bởi vì có lẽ tôi là một
trong những người chưa chịu đầu hàng cuộc đời. Thực ra, những
người đầu hàng cuộc đời không hẳn đã phải là những người lớn. Trong lứa tuổi
các em, cũng đã có rất nhiều người đầu hàng cuộc đời rồi. Hãy để cho họ tạm
yên, bởi vì họ đang cần được yên. Dù sao họ cũng đáng thương như chúng ta.
Em có thể gọi họ là những người chết, nếu em muốn. Hoặc em có thể nói như
Albert Camus rằng họ sống như những người chết, điều đó cũng không
sao. Cái gì đã khiến cho chúng ta ngồi lại bên nhau để nói chuyện cùng
nhau, nếu không phải là ý thức về thực trạng của chúng ta ? Hãy tự hào là
những người tỉnh táo. Hãy tự hào là những người không bị chìm đắm trong cảnh
túy sinh mộng tử. Hãy có thái độ nổi loạn đối với guồng máy đang muốn lôi
kéo tất cả chúng ta vào cảnh túy sinh mộng tử. Điều thiết yếu là ta phải
biết nổi loạn bằng cách nào. Bởi vì có những cách nổi loạn chỉ gây
thêm chìm đắm. Và có những cách nổi loạn khác có thể đưa tới sự giải phóng
con người. Tôi muốn được đàm luận với em về những điều ấy. Và đàm luận một
cách thẳng thắn, can đảm.
Có lẽ điều bi
thảm nhất đối với những con người trẻ tuổi hôm nay là càng chống đối và
ghét bỏ những hình thái sinh hoạt hiện tại bao nhiêu, con người lại càng bị
mắc kẹt vào những hình thái ấy bấy nhiêu. Em thử nhìn lại xem. Em chán
ghét trường học, nhưng em cũng cứ phải hàng ngày chui đầu vào lớp học để
nghe giảng những môn học hình như không dính líu gì đến những băn khoăn
thao thức lớn nhất trong tâm hồn em. Em chán ghét thi cử, khinh miệt bằng
cấp, vậy mà em vẫn phải chui đầu vào phòng thi, cố cướp cho được một mảnh
bằng như bất cứ ai khác. Em rất chán ghét đời sống cạo giấy an phận của
công tư chức nhưng mà em vẫn phải lê mòn gót chân đi tìm công việc như bất
cứ một người thất nghiệp nào. Em không yêu, không nghĩ đến đời sống lứa
đôi nhưng em vẫn lao đầu vào những cuộc phiêu lưu cảm giác để gây thêm
chán chường và bực tức cho em và cho kẻ khác. Em phải bắn vào đầu những kẻ
em không thù hận. Em bị mắc kẹt vào những gì em khinh ghét và những gì em
ghê sợ nhất. Nhận thức ấy làm cho em khinh ghét và ghê sợ chính em. Em thấy
em bất lực trước một thực tại càng ngày càng trở nên khắc nghiệt, càng
ngày càng thêm sức khống chế, và tiêu diệt em. Ý thức điều ấy em đã nổi loạn.
Em đập phá lung tung. Và càng vùng vẫy, em lại càng mắc kẹt. Không những
em đã làm như thế mà chúng tôi cũng đã làm như thế. Những người đi trước
ta cũng đã làm như thế. Trong cơn hốt hoảng, bối rối, chúng ta có thể tạo
nên nhiều lầm lỗi, chúng ta nổi loạn không đúng cách. Chúng ta đã không đập
vỡ được mà chỉ mua thêm lấy những thất vọng, những chán chường, những mệt
mỏi. Để rồi chúng ta tự làm cho tình trạng đã bi đát lại càng bi đát thêm
ra đến cả trăm lần.
Tôi thấy nhất
định là chúng ta phải nổi loạn rồi. Bởi vì nếu ngồi yên, thúc thủ, tiêu cực,
chúng ta sẽ bị lôi tất cả vào guồng máy, và nhân loại sẽ đi đen chỗ tiêu
diệt nhân tính. Con người vì tiện dụng đã đặt ra những khuôn khổ, và những
khuôn khổ ấy cũng đã trở lại khống chế con người. Con người bị bắt buộc phải
chui vào những khuôn khổ kia để rồi phải từ chối bản ngã chân thực của
mình. Con người khoác lên một bộ mặt giả tạo để có thể mua được sự an thân
tầm thường. Xã hội bắt em phải điêu đứng thảm hại nếu em không chấp nhận
những khuôn khổ của nó. Em phải ăn theo những cách thức nào đó,
nói theo những khuôn thước nào đó, cười theo những mẫu mực nào
đó. Có những cái em không được ưa thích và có những cái khác em phải tập
ưa thích cho bằng được. Có những cái xã hội không cho phép em có, và có những
cái xã hội bắt em phải có. Nếu em không tuân theo những mệnh lệnh đó, nếu
em không làm được những gì xã hội buộc em phải làm thì em sẽ bị xem như là
một người bất thuờng, và tệ hơn nữa, một người bất lực.
Vì vậy muốn được an thân, con người phải cúi đầu chịu khuất phục mệnh
lệnh của số phận, con người phải chui đầu vào guồng máy. Bởi vì chúng ta
không muốn tiêu diệt con người của chúng ta nên chúng ta nổi loạn. Thân phận
của con người sở dĩ đã bi thảm lại càng bi thảm thêm là vì những cuộc nổi
loạn của con người đã không đủ sức để phá vỡ được guồng máy mà thương thay
chỉ gây thảm thương tích cho con người nổi loạn. Cuộc đời đã trả thù những
kẻ nổi loạn chống lại nó và trả thù một cách đích đáng. Con người nổi loạn
đã bị điêu đứng thảm hại. Con người nổi loạn đã bị lên án, đã bị gạt ra
ngoài lề của xã hội, đã mang đầy thương tích, đã trở thành điên loạn. Đứng
trước những đe dọa tiêu diệt nhân tính của guồng máy xã hội, đứng trước những
đổ vỡ trong và ngoài, chứng kiến những thảm kịch của cuộc sống, người trẻ
tuổi hôm nay vừa bàng hoàng vừa phẫn nộ, vừa khiếp sợ vừa xót xa. Câu hỏi
về ý nghĩa của cuộc đời đã đến với các em rất sớm. Tuổi các em đáng lẽ phải
còn là tuổi hát ca, nay đã bắt đầu là tuổi của những băn khoăn thắc mắc
siêu hình. Có phải cuộc sống kinh nghiệm an phận đã đánh mất hồn nhiên của
em đâu. Có phải người lớn đã cướp giật hồn nhiên của em đâu. Chính là cuộc
đời, chính là những khuôn khổ, chính là sự tàn phá khốc hại của guồng
máy.
Những biến cố
xảy ra cho đất nước trong mấy mươi năm vừa qua đã làm cho tình trạng trầm
trọng hơn lên. Chiến tranh đã tàn phá. Máu chúng ta đã đổ. Vấn đề quốc gia
trở thành một vấn đề quốc tế. Một số trong chúng ta mang nặng mặc cảm nhược
tiểu bất lực.
Trong hoang
mang khổ đau, chúng ta nhận thấy gia sản tinh thần của cha ông chúng ta
đã mất đi rất nhiều giá trị và hiệu lực trong cuộc sống mới. Những nguyên
tắc của đạo làm người, xưa tưởng như là bất di bất dịch, nay đã tự chứng tỏ
là những giáo điều không còn phù hợp với tâm trạng và hoàn cảnh của người
thời đại. Nền tảng của sinh họat gia đình cũ và của lễ giáo cũ đã bị lung
lay. Chúng ta chưa kịp rút được trong truyền thống tinh thần của dân tộc
ra những chất liệu cần thiết để tạo dựng cho chúng ta một nhân sinh quan mới
thích hợp với tâm trạng và hoàn cảnh mới, thì những khắc khoải những đổ vỡ
của văn minh Tây phương đã lại tràn sang như những đợt sóng vỡ bờ tàn hại.
Một số lớn các bậc phụ huynh, không hiểu được nguyên do căn bản của cuộc
khủng hoảng, đã quy hết tội lỗi về cho thế hệ trẻ. Họ nói đến sự suy đồi của
đạo lý. Họ nói đến tuổi trẻ như tuổi của ăn chơi, của tinh thần vô trách
nhiệm. Họ chứng kiến sự suy sụp của nền tảng gia đình cũ và cứ cố níu lại
một cách tuyệt vọng thứ uy quyền mà ngày xưa đã từng là một giá trị tuyệt
đối trong gia đình - một giá trị được đạo lý và luật pháp bảo đảm. Thứ uy
quyền đó đã mất rồi, không phải vì các bậc phụ huynh không biết sử dụng nó,
cũng không phải vì các con em cố tình chống lại nó, mà tại vì nền tảng
kinh tế của gia đình đã thay đổi một cách đáng kể. Cá nhân bây giờ không
còn là cá nhân trong chế độ gia đình cũ. Phong tục, tập quán, luật pháp và
kinh tế xưa không cho phép cá nhân tồn tại ngoài gia đình, hạnh phúc của
cá nhân và của gia đình liên hệ với nhau một cách mật thiết, và cá nhân chỉ
có thể có hạnh phúc trong phạm vi gia đình của mình. Thời đại của Tự Lực
Văn Đoàn đã chứng kiến thảm kịch của sự vùng vẫy của cá nhân để thoát ra
khỏi những kiềm tỏa của gia đình. Từ ngày kỹ nghệ và thương mại chiếm được
địa vị trên trường kinh tế, nhu yếu giải phóng ấy càng ngày càng thêm rõ rệt,
thêm cấp bách. Gia đình ngày nay, ai cũng biết, không còn giống như gia
đình ngày xưa, vì vậy uy quyền và trách nhiệm phụ huynh phải được quan niệm
lại để có thể trở nên phù hợp và hữu hiệu. Cố níu lấy thứ uy quyền cũ, cố
sử dụng thứ uy quyền mà thực ra bây giờ mình không có, các bậc phụ huynh
chỉ làm cho con em xa lánh mình và do đó cắt đứt những giây liên lạc cảm
thông với chúng. Trong thời đại này của chúng ta, ai cũng có một tâm sự đa
đoan, ai cũng là nạn nhân của những biến cố những tệ đoan xã hội. Sự giao
tiếp với thế giới con người trở nên phức tạp; cùng đứng trong guồng máy
tranh chấp con người dần dần trở nên nguồn khổ đau cho nhau. Con người
không xướng họa hòa hợp với nhau nữa mà phải vùng dậy lấn áp nhau, đè bẹp
nhau. Hoàn cảnh kinh tế chính trị văn hóa xô đẩy con người đi vào cái thế
địa ngục của nhau. Những nét nhăn trên trán, những bực dọc thường nhật, những
cau có gắt gỏng ấy, vô tình chúng ta đem về nhà để làm cho không khí của
gia đình căng thẳng. Ai cũng có một thế giới lo âu riêng và không có đủ
thì giờ lo nghĩ và săn sóc đến người khác, dù người khác ấy chỉ là người
trong gia đình. Mỗi người là một thế giới, một vũ trụ, một hoang đảo. Mỗi
người có một vỏ cứng bao bọc chung quanh. Những bực dọc những cau có kia
lách vào giữa mọi người và càng lúc càng tách xa người này với người khác.
Chúng ta có cảm giác cô đơn thực sự, và tệ hại hơn nữa là cảm giác ấy,
trong khi chung đụng với những người thận yêu trong gia đình, lại càng rõ
rệt hơn bao giờ hết.
Chúng ta rút
vào trong cái vỏ của chúng ta với ước mong được yên thân. Nhưng chúng ta
không được yên thân hơn chút nào. Đối diện với niềm cô đơn của chúng ta, đối
diện với chính chúng ta, chúng ta không đủ sức để chịu đựng. Con trai thì
leo lên xe gắn máy đi tìm một thằng bạn, bất cứ thằng bạn nào, để rồi cùng
vào ngồi nơi một quán nước, trao đổi vài câu chuyện, nhìn người đi kẻ lại
qua khói thuốc của mình Con gái thì khoác vào một chiếc áo dài, xuống phố
theo đám đông, trôi xuôi hai bên bờ đại lộ. Các em trốn không khí gia đình
tìm đến nơi đám đông để rồi lại từ đám đông trở về với cái cô đơn của mình.
Các em không có bản lĩnh thực sự cho nên các em không dám đối diện với cái
cô đơn ấy. Và các em phải thường trực trốn chạy, trốn chạy sự cô đơn, trốn
chạy chính bản ngã của các em.
Trong khi đó,
oán ghét gia đình, em phải bám lấy gia đình; oán ghét học đường em vẫn phải
chui đầu vào lớp học. Em vẫn phải học, phải thi, phải đỗ, phải kiếm việc
làm. Không tin ở giá trị những việc em làm, em có mặc cảm rằng em giả dối.
Em không thừa nhận những bảng giá trị hiện tại nhưng em vẫn phải phục tùng.
Em vẫn phải phục tùng, vì những lý do do thật giản dị: em phải ăn, em phải
mặc, em phải ngủ, nói tóm lại em có những nhu cầu ngũ uẩn phải được thỏa
mãn. Có phải chính bi kịch của con người là ở chỗ vừa phủ nhận vừa phải phục
tùng những ước muốn ác liệt của số phận không ? Mà số phận là gì nếu không
phải là những gì do con người tạo ra bây giờ đã trở lại không chế con người?
Tôi cũng như
em , tất cả chúng ta đều có một hệ thống thần kinh cần được giữ cho tương
đối thăng bằng, tất cả chúng ta đều có những nhu cầu trí tuệ tình cảm sinh
lý thông thường, tất cả chúng ta cần phải được nuôi dưỡng trong những môi
trường thuận tiện (chứ không phải dễ dãi) để có thể bảo vệ và phát triển
những khả năng đặc biệt của chúng ta. Và bởi vì hoàn cảnh bao giờ cũng
mang tính cách cộng đồng, chúng ta biết rằng chính con người đã tạo nên
hoàn cảnh của mình và chỉ có con người mới đủ sức chuyển tạo được hoàn cảnh.
Là nạn nhân trực tiếp của những hoàn cảnh xã hội hiện tại khống chế bởi guồng
máy hiện tại, chúng ta mất đi rất nhiều tự do sáng tạo. Tuy vậy chỉ có
chúng ta mới chuyển đổi được hoàn cảnh, mới đập vỡ được guồng máy. Ta
không còn có thể hy vọng ở một thế lực nào khác ngoài thế lực của chúng
ta. Nhưng trong tình trạng cô đơn, nghi ngờ và thác loạn, ta không thể nào
thực sự tạo nên một sự thay đổi. Chúng ta đã nổi loạn, nhưng những cuộc nổi
loạn đó vẫn chỉ là những cuộc nổi loạn rất cô đơn. Chúng đưa tới sự trả
thù của guồng máy. Chúng ta bị điêu đứng tàn hại vì đã dám chống lại nó. Bị
gạt ra khỏi cuộc sống ước lệ, bị khinh bỏ, đè nén, la mắng, tủi nhục,
chúng ta càng cảm thấy xa lìa mọi người, càng trở nên cô đơn, càng thêm
thù ghét con người. Càng mất bình tĩnh, chúng ta càng đập phá lung tung,
và sự mệt mỏi rã rời của thần kinh của thể xác và tâm hồn kêu gọi một sự
trốn chạy cuối cùng: tự tử. Khi một người nhận thấy rằng cuộc đời vô lý
không đáng sống, thì hắn cũng nhận thấy luôn rằng tự tử không phải là một
cái gì đen tối mà có thể là một nẻo thoát quang đãng cũng chưa biết chừng.
Em hãy cho
tôi trở lại với hệ thống thần kinh của chúng ta. Thực ra vì cái hệ thống
thần kinh bị giao động mãnh liệt đó mà chúng ta đã thấy cuộc đời quá bi thảm.
Sự thực, thiếu bình tĩnh, chúng ta đã tạo thêm quá nhiều đen tối cho cuộc
đời, nhất là cho cuộc đời của chính chúng ta. Cảm giác cô đơn là do những
vụng dại, ngu dốt và kém cỏi của chúng ta tạo ra: đó là một chứng bệnh của
con người, hơn là một cái gì nằm trong bản chất của con người. Vì thiếu bản
lĩnh, thiếu khôn ngoan, ta đã tạo ra những đường nứt, những chiếc vỏ cứng,
những bức tường chia cách cao vút, ngay giữa những người thân yêu và có cảm
tưởng rằng ta với những người khác không được cùng làm bằng một chất, do
đó, không thể nào có sự cảm thông. Nếu gia đình là một tổ chức giả hiệu,
thiếu tình thương, thiếu cảm thông. Nếu gia đình chỉ là một quán trọ, thì
đó chính là vì sự hèn kém của chúng ta, vì sự ích kỷ của chúng ta, vì những
vô minh của chúng ta. Chính chúng ta gieo mầm tách biệt thì chúng ta không
nên phàn nàn về sự cô đơn. Ta phàn nàn rằng không ai hiểu ta thì
chính lúc đó, ta không hiểu được ai. Chính những phàn nàn đó
biểu lộ rõ rệt sự ích kỷ của chúng ta và cả sự độc tài của chúng ta nữa.
Có những
trang thanh niên, chỉ vì một vài thất bại nhỏ khi mới bước chân vào đời, một
vài lần thi hỏng, một vài sự phản bội chẳng hạn, cũng đã tự cho rằng mình
cô độc nhất đời. Những người trẻ tuổi này bắt đầu nói chuyện chán nản, nói
chuyện cô độc, nói chuyện nôn mửa. Một số khác, sẵn có chút ít kiêu ngạo
và ngông nghênh của tuổi trẻ, cũng nói chuyện chán nản, cô độc và nôn mửa.
Rốt cuộc thái độ tỏ ra bất cần đời đó trở nên một cái mốt mới.
Ai mà không
“nổi loạn” thì kẻ đó là người tầm thường, kẻ an phận. Những cuốn tiểu thuyết
hiện sinh ngoại quốc bắt đầu bán chạy ở xứ ta không phải vì giá trị của
chúng mà vì cái mốt hiện sinh đã được đề cao. Cả những kẻ không đọc trôi
được những cuốn tiểu thuyết ấy cũng có chúng trong tủ sách mình, trong tay
mình, trên xe buýt cũng như trong lớp học. Rồi truyện ngắn truyện dài nói
chuyện chán chường khinh bạc cũng xuất hiện trên thị trường văn chương Việt
Nam và kéo vào vũng lầy của sự tự kỷ ám thị một số không ít những con cừu
của Panurge. Chúng ta ai cũng biết rằng bắt đầu bằng những câu chuyện chán
chường, và một vài cử chỉ tỏ vẽ chán chường, dần dần nếp sống của ta sẽ trở
nên chán chường thật sự. Con người yếu đuối và dễ bị nhiễm độc, dễ bị ảnh
hưởng: chúng ta cần nhìn nhận sự thực đó.
Cho nên ta
hãy van xin các nhà văn nghệ đừng đào sâu thêm, đừng trình bày thêm khía cạnh
chán chường cô độc của con người, đừng bi kịch hóa thêm những gì đã vì vụng
dại của chúng ta mà trở nên bi kịch. Vết thương rướm máu, xin đừng cào quấu
thêm ra. Đừng tự ám thị và đừng ám thị kẻ khác nữa. Vạn sự là do tâm chúng
ta. Đừng chết đuối trong biển chán chường cô độc do chúng ta tự tạo. Văn
nghệ nên đảm nhận sứ mệnh tri liệu bởi vì ở giữa đời này không có
ai lại là người có thể sống một cách vô trách nhiệm, dù là nhân danh tự
do. Chúng ta hãy lắng lòng cho phong ba bão táp dịu xuống, cho mây mù tan
đi. Chúng ta không thực sự cô đơn. Cuộc đời không thực sự đáng ghê tởm. Cuộc
đời cũng như sự sống là một cái gì mầu nhiệm. Mẫu trời xanh trong mắt em
thơ thật là mầu nhiệm. Tư tưởng chúng ta cũng là những gì mầu nhiệm. Chúng
ta hãy bình tĩnh lại để thấy rằng ngục tù giam hãm chúng ta trong cô đơn vốn
là một ngục tù do tâm chúng ta tự tạo. Hãy ngồi xuống và bắt đầu bằng một
cuộc nói chuyện thực sự. Hãy đập vỡ cái vỏ cứng đang giam hãm em. Hãy cố gắng
về phần em một tí. Tôi biết khi em đọc qua những giòng này em có thể nói rằng
tôi không hiểu em. Và khi nghe em nói như thế, tôi cũng có thể trả lời rằng:
Em không hiểu tôi. Như vậy, cuối cùng chúng ta cũng sẽ chẳng đi đến đâu.
Chi bằng chúng ta hãy chấp nhận sự thực này: nếu tôi không hiểu em, thì ít
nhất tôi cũng đang muốn tìm hiểu em và muốn được em hiểu. Nơi em, tôi cũng
chỉ mong có chừng ấy. Bởi vì tôi thấy chìa khóa của vấn đề là nơi sự thông
cảm. Có sự thông cảm, chúng ta mới đánh tan được ảo giác cô độc. Và chỉ có
thông cảm chúng ta mới có phương tiện gom tâm lực của chúng ta thành một sức
mới để có thể nổi loạn một cách bình tĩnh, hữu hiệu, chống lại được guồng
máy, chuyển đổi được tình trạng. Nếu không, những cuộc nổi loạn đơn độc vụng
về và mất bình tĩnh cũng sẽ chỉ đưa đến thêm những đổ vỡ những đen tối và
tình trạng sẽ vì vậy mà càng ngày càng trầm trọng hơn lên.