- Bồ
Tát Hạnh
- Tôn
Giả Santideva
Lời Tựa
Mục
đích chung của người tu Phật là cầu giác ngộ giải thoát, nhưng đối với
người theo Phật giáo Ðại Thừa thì mục đích chính là phải cầu thành
Phật.
A La
Hán cũng giác ngộ giải thoát, Bích Chi Phật cũng giác ngộ giải thoát, chư
Tổ Thiền cũng giác ngộ giải thoát, nhưng các Ngài vẫn chưa phải là Phật. Nhưng tại sao lại phải cầu thành Phật
chứ? Ðược giác ngộ giải thoát chưa
đủ sao?
- Chưa đủ! Ðủ làm sao được đối với người đã
hiểu, đã thấy tất cả chúng sinh chính là mình, mình chẳng khác với
chúng sinh; cái khổ của chúng sinh chính là cái khổ của mình và sự giải
thoát của chúng sinh cũng là sự giải thoát của mình. Nếu chưa hiểu được vậy thì ít nhất
cũng phải suy nghĩ, từ vô thỉ đến nay, trôi lăn trong sinh tử luân hồi
tất cả chúng sinh đều đã ít nhất một lần làm cha mẹ ta, đã nuôi nấng,
thương yêu, chăm sóc ta chẳng quản khó nhọc, nhiều khi còn phải hy sinh
tánh mạng vì ta. Như thế, ta nỡ lòng
nào cầu giác ngộ giải thoát một mình? Nhưng
chúng sinh đông quá làm sao độ cho hết? Ðại A La Hán kia như Xá Lợi Phất,
Mục Kiền Liên còn chỉ độ được vài trăm đệ tử, nói chi ta đây là
kẻ phàm phu? Ðành rằng các vị A La Hán là những người giác ngộ giải
thoát, nhờ chuyên tu thiền định, diệt trừ phiền não, song từ những kiếp
xa xưa, các ngài không lập những thệ nguyện rộng lớn vì chúng sinh,
không dám xả thí thân mạng, tài sản, vợ con, không biết gần gũi, thân
cận, cúng dường chư Phật, Bồ Tát, Thiện tri thức. Do đó các ngài chưa
có đủ công đức, trí huệ, hùng lực như chư Phật. Chỉ có Phật mới đầy đủ khả năng giáo
hóa, cứu độ chúng sanh vô lượng. Ngoài
ra trong kinh Pháp Hoa và Niết Bàn, đức Phật đã khai thị rõ về Phật
tánh, khuyên nhắc chúng sinh cầu Phật quả. Chúng ta là con Phật (Phật tử)
thì phải cố gắng được như cha của mình chứ! Bước đầu tiên là
chúng ta phải phát nguyện cầu thành Phật để cứu độ chúng sinh. Sự
phát nguyện (hay tâm niệm) đó gọi là Bồ Ðề Tâm (Bodhicitta). Khi vừa
phát tâm như vậy thì chúng ta liền trở thành một Bồ Tát (Sơ phát tâm).
Chư Phật ba đời cũng đều phát xuất từ chư Bồ Tát, do đó trong kinh Bảo
Tích Ðức Phật đã không ngớt khen ngợi và đề cao hàng Sơ phát tâm Bồ
Tát: "Hàng Sơ phát tâm Bồ Tát, tuy căn tánh Bồ Tát chưa đầy đủ,
đức tướng Bồ Tát chưa trọn vẹn hiển bày cho mọi người thấy được,
nhưng các Thiện Thần Vương hết lòng tôn trọng đến hộ vệ... Bồ Tát
Sơ phát tâm chưa có công đức gì, nhưng đem so với A La Hán vẫn còn cao hơn
... Này Ca Diếp! Thí như hạt châu lưu ly nhỏ mà giá trị
hơn là khối thủy tinh lớn như núi Tu Di. Bồ
Tát cũng như vậy, ngay từ khi phát tâm cũng đã hơn hàng Thanh Văn, Bích
Chi (tr 142). Do đó, khi vừa phát tâm Bồ Ðề thì liền
trở thành Bồ Tát, không cứ phải đến các Ðại Giới Ðàn thọ Bồ Tát
giới mới được xem là Bồ Tát. Nói
như vậy không có nghĩa là bác bỏ việc thọ giới, ngược lại hành giả
Ðại Thừa rất nên cầu thọ giới pháp, vì thọ (hay truyền) giới trong sự
trang nghiêm, đúng phép rất có lợi ích, nó có khả năng tác động mạnh
vào tâm khảm của giới tử, và nếu giới tử thanh tịnh thành khẩn thì
được xem là đắc giới. Nhưng thọ
Bồ Tát giới và chỉ lo giữ giới Bồ Tát không
chưa đủ để được xem là Bồ Tát.
Bồ Tát giới chỉ là hàng rào ngăn chặn giúp hành giả Bồ
Tát không bị sa đọa, đó là phần tiêu cực.
Hành
giả Bồ Tát phải tích cực hành Bồ Tát hạnh, nghĩa là mỗi hành động,
mỗi lời nói, mỗi ý niệm đều hướng về chúng sinh, vì lợi ích chúng
sinh. Khi tụng một thời kinh thì trên
cúng dường chư Phật, dưới cầu cho pháp âm tỏa khắp pháp giới làm lợi
ích chúng sinh. Ngồi thiền dù chỉ năm
phút cũng cầu giác ngộ bổn tánh. Ðể
làm gì? Ðể cứu độ chúng sinh. Niệm Phật dù chỉ mười câu cũng không
quên hồi hướng công đức cho chúng sinh. Ðược như thế mới xứng đáng
là Bồ Tát, là trưởng tử của Như Lai. Ðâu
cứ phải làm chùa to, tượng lớn mới gọi là Bồ Tát. Nói như vậy không có nghĩa là đả kích
việc làm chùa to, tượng lớn, vì chùa to, tượng lớn cũng chỉ là vật
vô tri, tự nó đâu có lỗi lầm gì, chẳng qua tùy thuộc nơi người làm,
nếu làm với tinh thần vô ngã, bất vụ lợi, vì lợi ích chúng sinh thì rất
được xưng tán, cúng dường.
Sau
khi phát tâm Bồ Ðề (còn gọi là Bồ Ðề Tâm nguyện), hành giả Bồ Tát
cần phải noi theo gương của chư Bồ Tát quá khứ, hiện tại, vị lai,
hành Bồ Tát Hạnh (còn gọi là Bồ Ðề Tâm Hạnh). Bồ Tát Hạnh được
nói nhiều trong kinh Hoa Nghiêm và Ðại Bát Nhã, nhưng lời kinh quá thâm diệu
và chư Bồ Tát nhất là trong kinh Hoa Nghiêm đều là những bậc Ðại Sĩ Bồ
Tát đã phát tâm Bồ Ðề và thực hành Bồ Tát Hạnh từ quá khứ vô lượng
vô biên kiếp hải. Do đó chúng ta,
hàng Sơ phát tâm Bồ Tát chỉ biết đảnh lễ hoặc lắc đầu thè lưỡi,
không dám hoặc không biết làm sao noi theo. Hạnh
của Bồ Tát tuy nhiều vô lượng vô biên nhưng tóm lại không nằm ngoài
Thập Ba La Mật hay Lục Ba La Mật, và như thế chúng ta có thể bắt đầu
học hỏi và tu tập Lục Ba La Mật, còn gọi là Lục Ðộ.
Người
học Ðạo nên có tinh thần như của Thiện Tài Ðồng Tử, tức là không
bao giờ cho sự hiểu biết đạo lý hay chứng đắc của mình là đủ, luôn
luôn tìm thầy hoặc thiện tri thức tham vấn học hỏi. Nếu không có duyên gặp được thầy lành
bạn tốt thì ít nhất cũng phải nương theo Kinh, Luật, Luận vạch cho mình
một hướng đi áp dụng vào đời sống hằng ngày.
Vào
cuối hạ năm 89, tôi có dịp gặp Guéshé Tengyé, Viện Trưởng Tu Viện
Vajrayogini ở Lavaur, thấy ngài đọc một quyển sách. Hỏi ra, tôi được
biết đó là Bodhicaryàvatàra (Bồ Tát Hạnh) và cũng là kinh nhật tụng của
ngài. Rồi ngài hỏi lại tôi: "Có
là Bồ Tát không, nếu là Bồ Tát thì phải đọc Bồ Tát Hạnh". Thế
là từ đó trở về, tôi tìm đọc và nghiên cứu Bồ Tát Hạnh. Mãi đến
năm nay, gặp nhân duyên và được khuyến khích nên tôi mạo muội dịch tập
sách này vì thấy những hạnh Bồ Tát nằm trong đó có vẻ gần gũi với
chúng ta (hàng Sơ phát tâm Bồ Tát) hơn là trong các kinh như Hoa Nghiêm, Bát
Nhã... . Tuy có học được một chút
Tạng ngữ, nhưng tự thấy chưa đủ để có thể dịch hoàn toàn từ Tạng
văn ra Việt văn nên cuối cùng tôi nương vào 3 tài liệu sau:
1. Byang.chub.sems.dpai".spyod.pa.la."jug.pa: bản Tạng văn.
2. La marche à la
lumière: bản Pháp văn dịch từ Phạn
văn của Louis Finot.
3. A guide to the
Bodhisattva"s way of life: bản Anh văn
dịch từ Tạng văn của Stephen
Batchelor.
Bồ
Tát Hạnh nguyên bản Phạn văn là một loại thi ca, viết theo văn vần, gồm
913 bài kệ, chia làm 10 chương. Bản Tạng
văn cũng được dịch theo văn vần. Nhưng
ở đây, trước hết vì không phải là thi sĩ, sau nữa tôi noi theo các bản
dịch đã có trước bằng Anh và Pháp văn, viết theo văn xuôi dễ hiểu cho
người đọc.
Tác
giả tập Bồ Tát Hạnh là Tôn Giả Santideva (Bình Thiên) người Ấn Ðộ,
sống vào khoảng thế kỷ thứ 7 (xin xem tiểu sử ở chương sau). Trong tập sách này tôn giả đi từ Xưng tán
Bồ Ðề Tâm, Sám hối, Lục Ðộ và sau cùng đến Hồi Hướng công đức. Bạn đọc có thể ngạc nhiên không thấy
nói về Bố Thí, nhưng phát Bồ Ðề Tâm và hành Bồ Tát Hạnh đã là một
sự bố thí cao thượng lắm rồi, ngoài ra Bố Thí được bàng bạc nói đến
trong các chương sau. Riêng trong phẩm Thiền Ðịnh, tôn giả nhấn mạnh tới
lối sống ẩn dật nơi rừng núi, hoặc những nơi thanh vắng để tu tập
quán chiếu về Vô Ngã. Trong phẩm
Trí Huệ, tôn giả Santideva (thuộc trường phái Trung quán) lập cuộc đối
thoại tranh luận giữa ngài và các trường phái khác, cốt để xiển
dương Tánh Không. Có nhiều đoạn quá
xúc tích nên tôi thêm vào những chú thích ở cuối trang giúp bạn đọc hiểu
rõ hơn.
Rất
mong Bồ Tát Hạnh sẽ bổ túc cho Bồ Tát Giới.
Bạn đọc có thể học thuộc lòng vài phẩm, vài đoạn hoặc
đọc tụng, cũng như các thiền sinh thuở trước học thuộc Quy Sơn Cảnh
Sách, hoặc như tu sĩ Nam Tông thuộc làu kinh Pháp Cú vậy. Ðọc tụng để những tư tưởng Bồ Tát
thâm nhập vào tâm và từ đó sẽ khởi ra hiện hành hướng dẫn ta trong từng
ý nghĩ, từng lời nói, từng hành động đúng theo hạnh mà chư Bồ Tát đã
làm.
Sau
cùng tôi xin ghi ơn Dagpo Rinpoché, giáo sư Phật học và Tạng ngữ tại đại
học INALCO Paris Dauphine, đã giảng dạy và giải đáp nhiều thắc mắc cho
tôi, Jenny Tcheuden đã cung cấp cho tôi tài liệu, Thérésa Scott-Carroll và phật
tử Chúc Tịnh đã khuyến khích tôi soạn dịch tập sách này. Tuy vậy, bản
dịch chắc còn nhiều thiếu sót, vụng về, trách nhiệm đó hoàn toàn về
du tăng. Rất mong sau này sẽ có các bậc cao minh giảo chính lại cho hoàn hảo
hơn.
Xin hồi
hướng công đức này cầu cho tất cả chúng sinh ý thức được sự vô thường,
đau khổ của cuộc đời, đồng phát tâm Bồ Ðề và đồng sanh Tây phương
Cực Lạc.
- Thanh
Sơn Lộ, tháng 7 năm 1990.
Tiểu Sử Tôn Giả Santideva
Theo
truyền thuyết, tôn giả Santideva sinh ở miền Nam Ấn, vùng Sri Nagara vào
khoảng thế kỷ thứ 7. Ngài là thái
tử con vua Surastra.
Từ
những kiếp quá khứ, ngài đã cúng dường phụng thờ nhiều đức Phật và
đã tích tụ nhiều căn lành đưa đến giải thoát. Nhờ phước đức ấy nên ngay từ lúc ấu
thơ, ngài đã nhiều lần chiêm bao thấy Văn Thù Bồ Tát. Lớn lên, đến tuổi sắp được vua cha
truyền ngôi, một hôm ngài nằm mộng thấy hai vị Bồ Tát : Văn Thù và Tara. Bồ Tát Văn Thù ngồi trên ngai vàng, bảo
ngài rằng: "Ở đây không có chỗ cho hai người"; Bồ Tát Tara tưới
nước nóng trên đầu ngài nói rằng: "Vương quyền chính là nước sôi
bỏng của địa ngục. Ta đang tấn phong cho ngươi với nước này đây".
Tĩnh dậy, ngài hiểu rằng đó là sự khuyến
cáo của hai vị Bồ Tát nên đêm hôm trước ngày lên ngôi, ngài rời bỏ
cung thành trốn vào rừng sâu. Sau 21 ngày lang thang trong rừng, vừa khát vừa
đói, ngài gặp được một con suối, sắp sửa định uống thì có một
thiếu nữ xuất hiện bảo ngài đừng uống vì đó là nước độc. Sau đó
thiếu nữ dâng cho ngài một thứ nước thơm như cam lồ. Giải khát xong,
ngài hỏi thiếu nữ: "Cô ở đâu
đến?"
- Thiếu nữ trả lời: "Ở giữa khu rừng mênh mông này là nơi
thầy tôi ở, ngài rất đạo đức, từ bi và đã thành tựu phép tam muội
của Văn Thù Kim Cang Sư Lợi (Sri Manjuvajra).
Tôi từ đó đến đây". Vừa
nghe như thế, tôn giả Santideva mừng rỡ như kẻ nghèo bắt được vàng,
yêu cầu thiếu nữ dẫn ngài đến gặp vị thầy kia. Ðến nơi ngài thấy đó là một hành giả
Du Già (Yogi) sống trong một chòi lá. Ngài
liền đảnh lễ, xưng tán cúng dường và cầu xin được truyền phép tam
muội của Văn Thù Bồ Tát.
Sau 12
năm ở đó tu tập, ngài chứng được phép tam muội trên, thấy được vị
thầy kia chính là Văn Thù và thiếu nữ kia chính là Tara.
Kể từ đó, ngài luôn luôn được thấy
Văn Thù Bồ Tát. Sau đó ngài đi về phương đông, xin vào làm việc trong
triều của vua Pancamasimha. Nhờ tài giỏi
và thông minh nên ngài được vua trọng vọng cho làm Thừa Tướng. Ðể tỏ lòng thành kính nhớ ơn vị thần
linh thủ hộ của mình, tức Văn Thù Bồ Tát, ngài luôn đeo trên mình một
thanh kiếm gỗ.
Ngài giúp vua trị vì đúng theo Phật Pháp
và truyền dạy nhiều kỹ nghệ mới lạ. Ðiều
đó khiến các vị đại thần khác ganh tức, tìm cách dèm pha và hãm hại
ngài. Họ bảo vua rằng: "Thừa tướng
là một người gian xảo, luôn đeo trên mình một thanh kiếm mà không bào
giờ rút ra cho ai xem cả. Chúng tôi biết thanh kiếm ấy làm bằng gỗ. Gặp
lúc nguy biến làm sao Thừa tướng có thể cứu nguy cho Bệ hạ được? Xin Bệ hạ hãy khám nghiệm lại". Vua
tin lời, cho triệu Thừa tướng vào bắt phải rút kiếm ra khỏi vỏ cho
vua xem. Thừa tướng nói: "Kiếm của tôi, Bệ hạ không thể nhìn được,
nếu không Bệ hạ sẽ hối hận". Nghe vậy, vua càng nghi ngờ nhất quyết
đòi xem. Cuối cùng Thừa tướng tâu:
"Nếu Bệ hạ nhất quyết muốn xem thì hãy theo tôi đến chỗ vắng, lấy
tay che mắt phải lại, chỉ nhìn bằng mắt trái thôi". Vua chấp thuận
và Thừa tướng rút kiếm ra, hào quang lóe lên quá mạnh khiến con mắt
trái của Vua rơi xuống đất. Vua liền
ăn năn hối hận, biết ngài là một người đắc đạo, một Ðại thành tựu
giả
nên cầu xin sám hối. Biết vua đã
ăn năn, Thừa tướng nhặt mắt trái của vua bỏ vào tròng lại khiến vua
khỏi mù.
Sau đó
tôn giả từ bỏ chức Thừa tướng, tìm đến Tu viện Nalanda, xuất gia thọ
giới, được đặt tên là Santideva. Sau khi nghe hết 3 tạng kinh điển, tôn
giả thầm biên soạn 3 bộ luận: Siksasamuccaya, Sutrasamuccaya và
Bodhicaryavatara. Ngài tu mật hạnh, học trực tiếp với Văn Thù Bồ Tát
trong thiền định. Tất cả thời ăn, ngủ, đi, đứng, ngài đều thiền quán
về Thanh Quang (Eussel, Clear Light). Tuy vậy chúng tăng bên ngoài thấy ngài chỉ
ăn với ngủ không chịu văn, tư, tu gì cả. Thấy thế, một số Thượng tọa
học giả họp nhau lại định tống khứ ngài ra khỏi tu viện. Có người
cho ý kiến: "Nếu chúng ta họp lại, bắt mỗi người phải tuần tự
trùng tuyên lại Kinh Luận, chắc chắn y sẽ phải tự động rút lui, rời
bỏ Tu viện vì y chỉ ăn với ngủ đâu có bao giờ tu học gì". Thế rồi
đến phiên tôn giả Santideva phải trùng tuyên lại Kinh Luận, ban đầu ngài
từ chối, nói rằng không biết gì. Chúng tăng muốn làm nhục ngài nên
làm bộ nài nỉ, cuối cùng ngài nói: "Nếu vậy phải làm cho tôi một
tòa sư tử
tôi mới trùng tuyên". Nghe vậy có vài người đâm ra nghi ngờ, nhưng
đa số chấp thuận vì tin rằng ngài không thể trùng tuyên Kinh Luận gì
được.
Sau khi lên ngồi tòa sư tử, ngài hỏi: "Các vị muốn tôi tụng lại Kinh Luận
đã có từ trước hay những sáng tác mới sau này". Vì muốn chế diễu
ngài nên đại chúng nói: "Những sáng tác mới sau này".Thế là
ngài bắt đầu tụng lên Bồ Tát Hạnh (Bodhisattva-carya-vatara). Khi tụng đến câu: "Khi Có và Không
không còn khởi lên trong tâm..." thì ngài bay lên hư không rồi từ từ
biến mất, nhưng tiếng của ngài còn vọng lại cho đến câu kệ cuối
cùng của Bồ Tát Hạnh. Không thấy
ngài nữa, tăng chúng hối hận trở về phòng ngài tìm kiếm, thấy trên
bàn để lại 3 quyển: Sutrasamuccaya, Siksacamuccaya và Bodhicaryavatara.