- Đạo Phật Đi vào Cuộc
Đời
- Và Các Tiểu Luận Khác
- Thiền Sư Nhất Hạnh
- 6
- CHÍNH TRỊ VÀ TÔN GIÁO
Đức tin là một yếu tố quan trọng
nhất trong những yếu tố cấu thành xã hội tính của con người. Nhờ xã
hội tính mà các quốc gia hay các liên bang thực hiện được sự đoàn kết
để thống nhất ý chí và tạo nên thế trung hòa giữa các khối trên thế
giới. Không ai không công nhận tính chất trọng yếu của tôn giáo trong hiện
tình chính trị cũng như trong lịch sử chính trị, và dù có sự phân định
rõ rệt giữa giáo quyền và chính quyền, người ta cũng thấy vai trò quan
trọng của hàm số tôn giáo trong bài toán chính trị. Auguste Comte khi chủ
trương thuyết "ba thời kỳ," nói rằng thời đại chúng ta là thời
đại của khoa học thực nghiệm, và mọi xây dựng đều phải thực hiện
trên khoa học thực nghiệm. Theo ông thời kỳ trước thế kỷ thứ mười
sáu là thời kỳ tôn giáo, từ thế kỷ mười sáu đến đầu thế kỷ thứ
mười chín là thời kỳ của triết học, từ thế kỷ thứ mười chín trở
về là thời kỳ của khoa học. Sự phân định ranh giới của ba thời kỳ
đó không được đích xác và không cho ta thấy rõ vai trò của tôn giáo
và của triết học trong hiện đại. Thực ra, ba thứ tôn giáo, triết học
và khoa học đều có nguồn gốc riêng và lịch trình diễn biến riêng, và
cả ba đều là những biểu hiện cụ thể cho tư tưởng nhân loại. Vào thời
cổ đại, tuy không khí tôn giáo bao trùm mọi sinh hoạt nhưng tư tưởng tôn
giáo vẫn còn non nớt, và ta không thể không công nhận sự hiện diện của
một ít suy luận triết học tuy cũng rất ấu trĩ. Khoa học lúc này cũng
đã được khởi đầu trong những hình thái đơn giản nhất. Điều này
có thể nhận thức qua ý hướng tìm kiếm và sáng tạo những khí cụ và
vật dụng cần cho sinh hoạt hằng ngày. Lợi dụng sức nước để giã gạo,
phát sinh ra lửa để nấu nướng v.v… đó là những thành tích ban đầu của
khoa học. Không có thời kỳ ấu trĩ thô vụng thì làm gì có thời kỳ trưởng
thành tinh xảo ?
Từ thế kỷ thứ mười chín đến
nay, khoa học tiến triển một cách vô cùng nhanh chóng, và chịu ảnh hưởng
ấy, triết học cũng rất có tiến bộ. Triết học Tây phương cận đại
từ độ ấy đã bắt đầu được kiến thiết trên những khám phá khoa học
nên đã lìa bỏ được rất nhiều giả thuyết và huyền đàm vu vơ, thiếu
căn cứ. Một mặt, triết học xông vào lĩnh vực tôn giáo để chỉ rõ những
gì chỉ là thần thoại và huyển tượng, một mặt khác phóng những chân
trời mới cho khoa học hướng tới. Cả ba giòng tôn giáo, triết học và
khoa học vì thế đều được thúc đẩy tiến bộ. Nhận thức về tôn
giáo, dù muốn công nhận hay không, cũng đã biến đổi một cách đáng kể.
Triết học và khoa học không phụ thuộc vào thần học như ở thời Trung
cổ nữa mà đã tách riêng ra một cách hoàn toàn độc lập và trở về chỉnh
lý cho nhận thức tôn giáo.
Những tư tưởng gia quá khích đã
cho rằng thời đại mới chỉ cần đến khoa học. Đây là một điều nhầm
lẫn bởi vì giữa khoa học và triết học có những liên hệ mật thiết,
nhất là những liên hệ có tính cách khai thông và gợi ý về phần triết
học. Về phần tôn giáo, lịch sử đã chứng tỏ rằng tôn giáo là nền tảng,
là yếu tố quan trọng của đoàn kết xã hội. Tín ngưỡng tính cũng
là xã hội tính của con người. Nói rằng thời đại khoa học không
cần đến tôn giáo hoặc nói rằng phải hủy bỏ tôn giáo tức là không
nhận thức được sự thực ấy, tức là tin tưởng quá ở giá trị của
thuyết tam thời kỳ của nhà triết học Pháp.
Cứ nhìn vào thực trạng xã hội
thế giới ngày nay thì biết. Tôn giáo đang đóng vai trò tạo nên xã hội
tính của các khối. Đại khái khối Âu Châu có Công giáo, khối Cận Đông
có Hồi giáo, khối Trung Đông có Ấn giáo. Còn khối Cộng sản thì có
tôn giáo Mác Xít. Những người theo chủ nghĩa ấy thì tin vào đó như con
đường duy nhất của nhân loại, tin một cách thiết tha và say mê không
khác nào tin ở thần minh. Lá cờ màu đỏ và chủ nghĩa xã hội là những
thần tượng được tôn sùng, và ý chí của nhân dân được tập trung
nơi ấy để đi đến sự hoàn thành hình thức Cộng sản đảng trị. Như
thế tức là Cộng sản cũng cổ xúy cho một thứ tôn giáo. Cho nên khi hô
hào diệt tôn giáo, người Cộng sản cũng chỉ muốn nói đến sự bỏ những
tôn giáo cũ để thành lập một tôn giáo mới mà thôi.
Và rốt cuộc ta thấy xã hội
không thể không có những hệ thống tín ngưỡng được xem như yếu tố tạo
thành xã hội tính. Yếu tố tôn giáo trong thế thăng bằng của chính trị
là một cái gì không thể phủ nhận được.
Nhưng có hai câu hỏi được đặt
ra. Câu hỏi thứ nhất liên hệ đến sự phân biệt ranh giới giữa tôn
giáo và chính trị, câu hỏi thứ hai liên hệ đến bản chất của tôn
giáo và ảnh hưởng tôn giáo trong sinh hoạt xã hội và trong những xung đột
chủ nghĩa.
Ta hãy đặt câu hỏi thứ nhất. Nếu
tôn giáo là chất liệu của xã hội tính, và nếu chính trị là quyền
bính sử dụng xã hội tính ấy để thực hiện những điều mơ ước, thì
đâu là ranh giới và quyền hạn giữa giáo quyền và chính quyền ? Giáo
quyền và chính quyền có phải là hai thứ quyền hạn hoàn toàn không lệ
thuộc gì nhau không? Theo chúng tôi tưởng, mọi sự giản lược hóa vấn
đề đều không đem đến cho ta một cái nhìn xác thực. Mọi hiện tượng
trong xã hội đều có liên hệ với nhau một cách rất mật thiết và
không bao giờ có những ranh giới tuyệt đối giữa hiện tượng này với
hiện tượng kia, đúng như nguyên lý vô ngã đã cho ta thấy. Vì vậy trong
khi xét vấn đề chúng ta phải cố gắng tránh lề lối cắt xén, bằng
trí óc ta, cái thực tại phiền tạp kia ra thành nhiều miếng nhỏ rời rạc.
Đối tượng của tôn giáo là con
người mà đối tượng của chính trị cũng là con người, và dù con người
tinh thần hay con người vật chất cũng là con người, cũng là những khía
cạnh liên hệ nhau của con người. Như thế làm sao tôn giáo và chính trị
không có những tương quan cho được. Điều ta có thể nói là trong khi
chính trị dùng những quyền hành quân sự thì tôn giáo dùng những quyền
hành tinh thần và tình cảm; trong khi chính trị dùng những phương tiện luật
pháp thì tôn giáo dùng những phương tiện đạo đức.
Một bên là pháp trị và một bên
là đức trị. Nếu có sự áp dụng đức trị thêm vào trong mặt pháp trị
tức là có sự sử dụng tinh thần tôn giáo đạo đức trong phạm vi chính
trị. Trong phạm vi tôn giáo nhất là trong những tôn giáo mà giáo quyền
quyết định mọi sự áp dụng pháp trị. Và như thế phương pháp của
chính trị được áp dụng ít nhiều trong phạm vi tôn giáo. Đáng lý ra,
theo ước muốn của con người, tôn giáo chỉ được thuần túy dựng trên
đức trị. Ta cũng nên hiểu tôn giáo như những lực lượng văn hóa mà
trung tâm là một ý thức hệ. Tôn giáo cũng như chính trị, nhắm đến đối
tượng con người và đến sự thực hiện thế giới lý tưởng của con
người, hoặc ngay trên trái đất này, hoặc ở một thiên đường ngoài
trái đất này. Nhưng dù trên trái đất này hay ở một thiên đường ngoài
trái đất này thì cũng vẫn là những con người này, những con người mà
ta gặp gỡ và cùng chung sống hôm nay. Cũng những con người ấy chịu ảnh
hưởng, chịu sự hướng dẫn, chịu sự chi phối và chịu những mệnh lệnh
của tôn giáo và của chính trị - dù là do chính con người tạo ra. Và như
thế phải có mâu thuẫn, bởi vì có hơn một đường lối, hơn một mênh
lệnh. Từ xưa đến nay đã có những chống báng và những hợp tác giữa
các nhà văn hóa (ta tạm gói chữ tôn giáo trong chữ văn hóa) và các nhà
chính trị. Các nhà chính trị luôn luôn đi tìm những nhà văn hóa để lợi
dụng (xin nói trắng - với lại chữ lợi dụng không có nghĩa gì xấu), bởi
vì chính trị nào cũng phải có quần chúng mà tư trào văn hóa nào lôi
kéo được quần chúng thì có thể bảo đảm cho sự đứng vững của một
thế chính trị. Ta hãy lấy ít ví dụ ở xã hội nông nghiệp Trung Hoa
ngày xưa. Một nền văn hóa chủ trương đề cao chữ Trung cố nhiên được
các ông vua ưa thích. Chữ Trung đã mang ý nghĩa trung với một ông vua,
trung với một triều đại, một dòng họ. Và lệnh vua phải được triệt
để tuân theo, dù đó là lệnh ban cho mình cái chết: "quân sử thần tử,
thần bất tử bất trung." Giáo lý Trung quân khi đã được nhiều người
theo và sùng kính như một nguyên lý tôn giáo (đó là công trình của nhà văn
hóa cũng như nhà tôn giáo) có thể bồi đắp và giữ gìn một cách rất hữu
hiệu cho sự tồn tại của một ông vua, một chính quyền. Thường thường
một ông vua, vì muốn tỏ cho người sĩ phu biết là mình phục thiện, mới
miễn cưỡng bằng lòng nguyên tắc: "dân vi quý, xã tắc thứ chi, quân
vi khinh," kỳ thực rất muốn người ta xem mình như là cha mẹ. Không
những thế, còn bằng lòng tự nhận mình là con trời nữa, như sự
sắp xếp của nhà văn hóa và tôn giáo. Thờ vua trở thành một tôn giáo,
bởi vì vua không những là nhà chính trị mà còn là thiên tử, người thuận
thiên hành đạo. Và giáo quyền hợp lực với quân quyền. Cả hai bên đều
có lợi, một bên là chính quyền được vững chãi, một bên là giáo quyền
và giáo lý được nâng đỡ, tôn giáo, phát triển ảnh hưởng và thế lực
trong quần chúng. Nếu nhà chính trị đi tìm nhà văn hóa, thì nhà văn hóa
cũng đi tìm nhà chính trị. Tuy nhiên ta phải ghi nhận điều này: thường
thường nhà chính trị, vì tin tưởng quá nhiều ở khả năng của quyền bính
pháp trị, nên có thể tìm đến với bất cứ một tư trào văn hóa nào tạo
được xã hội tính mạnh nhất trong xã hội mình, trong khi đó nhà văn hóa
(tôi nói nhà văn hóa chân chính) thường chỉ nhìn vào khả năng thực hiện
đường lối văn hóa mình nơi nhà chính trị để mà chọn mặt gửi vàng.
Lý do là các nhà văn hóa biết rằng nếu có nhà chính trị giỏi chịu đi
theo họ thì họ sẽ có thêm một phương tiện sắc bén nữa để thực hiện
nền văn hóa ấy, ngoài những phương tiện văn hóa của chính họ. Những
nhà văn mà cứ xu phụ vào bất cứ một chính quyền nào thì đều là những
nhà văn hóa nô dịch không có lý tưởng. Những nhà văn hóa có lý tưởng
thì luôn luôn hướng đến một tương lai đẹp hơn hiện tại, và có ý
dùng lực lượng văn hóa của họ để buộc nhà chính trị thực hiện ước
muốn chân chính và tiến bộ của lý tưởng kia. Văn hóa nào cũng muốn là
văn hóa dân tộc, tôn giáo nào cũng muốn là quốc giáo. Quốc giáo không
phải như một chức vị, mà là một hiện thực, để mà thực hiện lý tưởng.
Trong xã hội ta ít ai chịu đựng được ý niệm một quốc giáo, nhưng mà
sự thực của tâm trạng các nhà tôn giáo thì chưa chắc.
Cố nhiên là nhà chính trị "sợ"
nhà văn hóa trong trường hợp nhà văn hóa không ủng hộ cho mình và còn
muốn cho mình làm những điều mà nếu mình làm thì mình phải đổ. (Như
trong trường hợp nhà chính trị độc tài: độc tài là phương tiện để
đứng vững lâu thêm). Và vì vậy có hiện tượng đàn áp những tư trào
văn hóa nào có cơ hội kéo được đa số quần chúng theo và đang là một
sự đe dọa cho sự tồn tại của chính quyền. Chỉ có những nhà văn hóa
nô dịch mới được bảo đảm trong một chính thể độc tài, còn những
nhà văn hóa chống đối bao giờ cũng bị đe dọa. Khi một tư trào văn hóa
lớn mạnh, nhà chính trị sẽ không dám đe dọa nữa và bắt buộc phải
vuốt ve, hoặc thoa dịu, hoặc nâng chiều. Sự nâng chiều đứng đắn nhất
là thực hiện sốt sắng những lý tưởng văn hóa kia dù sự thực hiện
đó đòi hỏi can đảm, nhượng bộ và hy sinh. Trong trường hợp một tư
trào văn hóa nào đó mà được hướng dẫn bởi những động cơ quyền thế
và danh lợi, và nếu tư trào đó lớn mạnh thì đó là một điều đại bất
hạnh cho xã hội. Chính quyền sẽ phải xu phụ theo đó, nếu muốn đứng
vững; và xu phụ theo tức là phụng sự cho bóng tối và cho đau khổ của
xã hội. Nhà văn hóa mà đi lầm đường thì còn tàn hại hơn nhà chính trị
nhiều. Trong khi nhà chính trị đi tìm hậu thuẫn quần chúng nơi nhà văn hóa
thì nhà văn hóa, ngoài công việc phát huy hướng dẫn và thực hiện bằng
những phương tiện của mình, cũng để mắt tới những nhà chính trị mà
họ nhắm có khả năng thực hiện văn hóa họ. Việc đi chu du của Khổng
Tử qua các nước chẳng hạn là để tìm những chính quyền có thiện chí
và khả năng thực hiện đường lối văn hóa Khổng Tử. Ít có ông vua
nào chịu là vì văn hóa đó chưa phải là một thực thể mà mới là một
dự án. Nếu đức Khổng Tử trước tiên chịu khó mở trường dạy học,
chịu khó phổ biến đường lối, làm cho ý thức hệ mình trở thành xã hội
tính của một xứ sở thì không cần chu du tìm kiếm cũng sẽ có nhà
chính trị tìm đến. Nhưng nhà làm văn hóa không hẳn là để cho nhà
chính trị tìm đến: làm văn hóa là cố thể hiện một ý thức hệ trong
sự sống của con người, bằng những phương tiện sẵn có trong phạm vi văn
hóa. Và chừng đó cũng đã là đáng kể lắm rồi. Khi văn hóa đã trở
thành sự soi sáng cho ước vọng và ý chí của quần chúng thì tự khắc bằng
cách này hay cách khác nó được thực hiện. Chất liệu văn hóa của một
lực lượng xã hội bao giờ cũng có ảnh hưởng trên sinh hoạt mọi mặt
của xã hội ấy. Nhà chính trị bao giờ cũng cần đến nhà văn hóa và do
đó không thể nào có sự phân biệt rõ rệt về phương diện nội dung. Chính
trị muốn văn hóa phục vụ mình và văn hóa cũng muốn chính trị phục vụ
mình: đó là một sự thực lịch sử. Tôn giáo, dưới con mắt của nhà
xã hội học, nằm gọn trong phạm vi văn hóa, và vì vậy cũng nằm trong sự
thực đó. Nhà thần học có thể không đồng ý về điểm này.
Nếu có ranh giới giữa văn hóa và
chính trị thì ranh giới đó chính là sự phân biệt những khí cụ, những
phương tiện. Nhà chính trị có những khí cụ và phương tiện khác nhà văn
hóa; sự lạm dụng khí cụ của nhau khiến cho hai bên dính vào nhau và văn
hóa sẽ mất đặc tính văn hóa.
Rõ ràng nhất là trong trường hợp
tôn giáo: tôn giáo xen vào chính trị có nghĩa là tôn giáo muốn dùng đến
những phương tiện chính trị hoặc để thực hiện lý tưởng mình hoặc
để phát triển uy quyền và thế lực mình trong xã hội. Có thể có tôn
giáo quan niệm rằng điều đó là điều tự nhiên, nhưng cũng có những
tôn giáo khác không thể chấp nhận như vậy. Ví dụ trong trường hợp đạo
Phật. Đạo Phật có thể nhận sự bảo trợ của chính quyền trong trường
hợp nhà chính trị thấy lý tưởng đạo Phật thích hợp với đường lối
họ (như trường hợp vua Asoka ở Ấn và các vua triều Lý Việt Nam) nhưng
đạo Phật không bao giờ muốn nắm lấy quyền bính hoặc có ý thao túng
chính quyền. Tuy thế có những tôn giáo tự nhận quyền hành chỉ đạo
tinh thần cho cả chính trị và như thế, ngoài phương diện đức trị, những
tôn giáo ấy, qua trung gian của chính quyền, dùng cả phương tiện pháp trị
nữa. Người lãnh đạo tôn giáo trở thành vua của các ông vua, tổng thống
của các ông tổng thống. Ở những xã hội chỉ có một tôn giáo đáng kể
thì điều này có thể thực hiện, nhưng ở những xã hội có nhiều tôn
giáo, điều này là một điều nguy hiểm.
Tôn giáo đã đành phải có những
đóng góp trong xã hội - đóng góp những gì rất quan trọng như là tạo
nên xã hội tính chẳng hạn - nhưng chỉ có thể đóng góp với tư cách
tôn giáo. Nếu không, tôn giáo sẽ không còn là tôn giáo nữa. Nói rằng
hàm số tôn giáo rất quan trọng trong bài toán chính trị không có nghĩa là
nói rằng tôn giáo có thể đóng vai trò chính trị. Nếu tôn giáo không
còn là hàm số tôn giáo nữa mà lại là một thứ hàm số khác.
Bây giờ ta hãy thử xét đến câu
nói thứ hai, câu hỏi có liên hệ đến vấn đề bản chất và ảnh hưởng
của tôn giáo trong mọi sinh hoạt xã hội, trong đó có sinh hoạt chính trị.
Cố nhiên ai cũng thấy rằng mọi sinh hoạt xã hội chịu ảnh hưởng ít
nhiều của tôn giáo, nghĩa là chịu ảnh hưởng cái chất liệu đã tạo
nên xã hội tính của con người trong xã hội đó. Tuy nhiên không phải
các tôn giáo đều có công như nhau. Xã hội chỉ có thể tiến bộ nếu nhận
thức về tôn giáo có tiến bộ. Những nhận thức cố chấp về tôn giáo
đã kềm hãm sự tiến bộ của nhân loại nhiều lắm, lịch sử văn hóa
cho ta thấy điều đó. Nhưng tiến bộ của xã hội, trong đó có tiến bộ
khoa học, giúp cho sự tiến bộ về nhận thức tôn giáo và ngược lại những
tiến bộ về nhận thức tôn giáo cũng làm điều kiện cho xã hội tiến bộ.
Vậy nên cố chấp vào những giáo điều đã trở thành ngây thơ trước sự
tiến bộ của khoa học tức là cản trở bước đi của khoa học và cũng
tức là quá tin ở sự lý giải của mình đối với nội dung của tôn
giáo mình đang theo.
Tuy nhiên thái độ không cởi mở của
người tín đồ không hẳn là kết quả của một lề lối nhận thức đã
đóng khung người tín đồ ấy lại, mà còn là kết quả của cái bản chất
tôn giáo mà giáo điều căn bản được xây dựng trên những nhận thức
có tính cách thần thoại và không thể đứng vững hoài được trước sự
tiến bộ của nhận thức khoa học.
Đành rằng tín ngưỡng tính trong
con người là một cái gì không thể tiêu diệt được và đành rằng đức
tin tôn giáo quả thực cần thiết cho sự kết hợp của các lực lượng xã
hội, nhưng có những tôn giáo (và có những thái độ nhận thức về tôn
giáo) có thể ngăn cản và làm chậm lại sự tiến hóa của tư tưởng,
khoa học, xã hội, và gây nên tâm trạng cuồng tín rất nguy hại cho nhân
loại, trong khi đó có những tôn giáo có bản chất thích hợp với sự
phát triển của tinh thần tự do, dân chủ và khuyến khích mọi tiến bộ
của nhân loại về phương diện sinh hoạt xã hội cũng như về phương diện
tâm linh, tình cảm.
Tinh thần vô tư của nhà khoa học
và tâm trạng thao thức đi tìm chân lý một cách khách quan của nhà triết
học (chứ không phải là nhà thần học) cần phải được chiếu rọi vào
tôn giáo để giúp cho nhận thức về tôn giáo được sáng tỏ và tiến bộ.
Một khi con người có được nhận thức tỉnh táo về tôn giáo (đức tin
nơi tôn giáo không cần và không nên là một đức tin say mê vô điều kiện)
thì con người sẽ có những khám phá mới lạ về tôn giáo và tránh được
cho nhau những va chạm không cần thiết - những va chạm bao giờ cũng gây
oán thù chết chóc và khổ đau cho nhân loại.