- Đại cương về
Luận Câu Xá
- Học viện Phật giáo Việt Nam
tại Huế,
PL. 2543 - TL. 1999
[Phẩm 1.b]
* TIẾT 2: DỊ DANH CỦA HỮU LẬU
Từ hữu lậu đã giải thích trước
kia, còn dị danh của là nó là gì? Tụng đáp:
* Nguyên văn:
Hữu lậu danh thủ uẩn
Diệc thuyết vi hữu tránh.
Cập khổ tập thế gian,
Kiến xứ, tam hữu đẳng. (VII)
* Dịch nghĩa:
Hữu lậu còn có tên khác là thủ uẩn,
cũng gọi là hữu tránh, và khổ tập thế gian, kiến xứ, tam hữu,v.v...
* Giải thích:
Thủ uẩn (Upàdàna-skandha): Thủ
(Upàdàna), tức phiền não, vì phiền não là công năng mê vọng chấp thủ
trong ba cõi sanh tử. Thủ uẩn, theo văn trường hàng có ba cách giải
thích: Vì uẩn do chấp thủ mà sanh, vì hệ thuộc nơi thủ, và vì có công
năng sanh ra thủ, nên được gọi là thủ uẩn.
Hữu tránh (Saragà): Tránh tức phiền
não. Phiền não quấy động thiện căn, gây tổn hại cho mình và người.
Phiền não cùng các pháp hữu lậu khác tác động hổ tương để tăng trưởng
nên gọi là hữu tránh.
Khổ tập thế gian
(Dhukkam-samudaya-loka): Khổ là quả của mê vọng. Tập là nhân của mê vọng.
Cả hai đều là pháp hữu lậu. Ðã là pháp hữu lậu thì không thoát khỏi
lậu thiên lưu dời đổi qua bốn tướng trạng: Sinh, trụ, dị, diệt. Các
pháp này là đối tượng đối trị của Thánh đạo vô lậu nên gọi là
thế gian.
Kiến xứ (Drstisthana): là môi trường
cho sự thủ trước của tri kiến. Kiến có nghĩa là suy cầu theo sự thúc
đẩy của ác tuệ tà kiến, gồm có thân kiến, biên kiến, tà kiến, kiến
thủ và giới cấm thủ.
Thân thể của chúng sanh vốn do hai yếu
tố tâm và vật tụ hợp mà thành, và gọi đó là "năm uẩn hòa hợp".
Ðối với thân do ngũ uẩn cấu thành ấy, mê chấp cho rằng có cái ngã thường
hằng, chủ tể. Ðó gọi là thân kiến. Từ thân kiến sinh ra thiên
chấp cho rằng con người sau khi chết hoặc mất hẳn, hoặc còn mãi, như vậy
gọi là biên kiến. Do nhận thức sai lầm mà phủ định luật nhân
quả, đó gọi là tà kiến. Cũng do nhận thức sai lầm mà chấp rằng
ba loại kiến trên là đúng, là thật, là hơn hết, như vậy gọi là kiến
thủ kiến. Do nhận thức sai lầm mà đối với cái không phải nhân cho
là nhân, không phải đạo cho là đạo, tà giới của ngoại đạo mà cho
là chánh giới, đó là giới thủ kiến.
Tam hữu (Bhava): dục hữu, sắc hữu
và vô sắc hữu. Pháp hữu lậu là nhân của ba cõi, là điểm tựa của chúng,
và không vượt được ra ngoài chúng.
Ðẳng: Vân vân, chỉ cho các dị
danh khác nữa của hữu lậu, như hữu nhiễm,v.v...
* TIẾT 3: ÐOẠN 1: GIẢI THÍCH SẮC UẨN
Năm uẩn (sắc, thọ...) đã là pháp hữu
vi. Như vậy, sắc uẩn gồm những gì? Tụng đáp:
* Nguyên văn:
Sắc giả duy ngũ căn
Ngũ cảnh cập vô biểu. (VIII)
* Dịch nghĩa:
Sắc gồm năm căn, năm cảnh, và vô
biểu. Về vô biểu sắc tướng trạng của nó như thế nào?
Tụng đáp:
* Nguyên văn:
Loạn tâm vô tâm đẳng
Tùy lưu, tịnh bất tịnh.
Ðại chúng sở tạo tánh
Do thử thuyết vô biểu. (IX)
* Dịch nghĩa:
Loạn tâm, vô tâm,v.v...tùy lưu, tịnh
và bất tịnh, có tánh chất là do đại chủng tạo thành nên gọi là vô
biểu.
Trong bài tụng này, câu đầu chỉ vị
trí của vô biểu. Tùy lưu (anubandha) chỉ tướng trạng của vô biểu.
Tịnh và bất tịnh chỉ tánh chất của vô biểu. Câu thứ ba nói cái
nguyên nhân của vô biểu để tránh sự lầm lẫn. Câu thứ tư là câu kết,
gọi vô biểu sắc là một loại trong sắc pháp, nhưng không phải là vật
cụ thể như năm căn hay năm cảnh. Tuy xưa nay, Ðại thừa và Tiểu thừa
đều sử dụng, nhưng có nhiều giải thích dị biệt. Ðây nói khái quát về
vô biểu trước, rồi sẽ giải thích tụng văn sau:
Vô biểu sắc: (Avijnatirupa) là sắc
pháp không biểu thị cho người khác thấy, trái với loại sắc pháp có biểu
thị thấy được. Lúc chúng ta cử động thân thể, nói năng, làm việc
thiện hay ác, thì đối với kẽ khác, có sự biểu thị cụ thể, khiến họ
biết đó là làm thiện hay ác. Sự biểu thị cụ thể đó gọi là biểu sắc
hay biểu nghiệp. Nhưng sự phát hiện của biểu nghiệp thiện hay ác
ấy hoàn toàn nằm trong định luật nhân quả. Bởi lẽ thấy rõ nguyên
nhân thế nào, tương lai chiêu cảm kết quả sẽ như thế ấy. Do lẽ đó,
có sự kích động trong tâm của mình. Nguyên nhân kích động này không
hình tướng, không biểu thị cho người khác thấy được, gọi là vô biểu
sắc. Thể của vô biểu sắc không phải do tổng hợp các cực vi, mà chỉ
do động tác của thân thể và sự phát động của ngôn ngữ để kích
thích phát khởi. Vì tùy theo thân thể và ngôn ngữ, khả năng phát động
tạo thành ra nó là vật chất, nên nó được gọi là sắc. Vả lại nếu
căn cứ vào lẽ vô biểu sắc là sắc không chuyển động lệ thuộc theo tâm,
thì quả thật vô biểu sắc ấy nương vào bốn đại chủng mà có. Vì nương
vào bốn đại chủng nên gọi là sắc.
Lại nữa, vô biểu sắc có nhiều loại,
như luật nghi vô biểu, bất luật nghi vô biểu, phi luật nghi phi bất luật
nghi vô biểu.
1. Luật nghi vô biểu: Tánh chất của
nó là thiện, gồm ba loại:
a. Biệt giải thoát luật nghi vô biểu:
Do xa lánh tội lỗi nơi thân, khẩu của riêng từng giới mà đạt được
thể vô biểu. Như đệ tử Phật nhờ thọ trì các phẩm trật giới luật:
5 giới, 10 giới, 250 giới, 348 giới...mà đạt được thể vô biểu.
b. Tịnh lự luật nghi vô biểu:
Tịnh lự là định, khi nhập định, tất nhiên xa lìa được tội lỗi
nơi thân, khẩu, cho nên đạt được thể vô biểu.
c. Vô lậu luật nghi vô biểu:
Khi phát khởi thiện tâm vô lậu, tự nhiên xa lìa được tội lỗi của thân,
khẩu nên đạt được thể vô biểu
Hai loại vô biểu sau tức loại b và
c còn gọi là vô biểu tùy tâm chuyển. Ngoài ra, các loại khác được
gọi là vô biểu không tùy tâm chuyển.
2. Bất luật nghi vô biểu: Do hành
động thô ác của thân, khẩu, nên phát sinh thể vô biểu thuộc ác tánh.
3. Phi luật nghi phi bất luật nghi vô
biểu: Ðây là lọai vô biểu mà tánh chất không nghiêng về thiện hay
ác, cũng không dứt khoát là thuộc về luật nghi vô biểu hay bất luật
nghi vô biểu.
Tụng nói, loạn tâm vô tâm đẳng
là muốn nói đến địa vị của thể vô biểu. Chữ đẳng (vân
vân) có thể đọc là: "loạn tâm đẳng, vô tâm đẳng" vì trong đó
còn gồm cả bất loạn tâm và hữu tâm.
Loạn tâm đẳng (Viksiptàpi): Từ
các tâm thiện, ác, vô ký đối chiếu với vô biểu của thiện và ác, hễ
cái nào có tánh chất tương đồng thì gọi là bất loạn tâm, còn
cái nào bị diệt thì gọi là loạn tâm (iksipta). Như vậy đối với
vô biểu thiện thì gọi ác tâm và vô ký tâm là loạn tâm, và gọi thiện
tâm là bất loạn tâm; còn đối với vô biểu ác thì gọi thiện tâm và
vô ký tâm là loạn tâm, gọi ác tâm là bất loạn tâm.
Xem biểu đồ sau:
Vô biểu |
Thiện |
ác tâm |
loạn
tâm |
vô ký tâm |
thiện tâm |
bất loạn
tâm |
Ác |
thiện tâm |
loạn
tâm |
vô ký tâm |
loạn tâm |
bất loạn
tâm |
Vô tâm đẳng (Acittapi): Vô tâm chỉ
cho vô tưởng định và diệt tận định. Khi nhập các định này, tâm
không hiện khởi, nên gọi là vô tâm. Ngược lại nghĩa này là hữu tâm.
Sự hiện hữu và tồn tại của vô
biểu sắc thông cả bốn vị: loạn tâm, bất loạn tâm, vô tâm và hữu
tâm, nên nói loạn tâm vô tâm đẳng. Nhưng loạn tâm, bất loạn
tâm cũng chính là hữu tâm, thế thì cần gì phải thiết lập thêm hữu
tâm? Loạn tâm và bất loạn tâm căn cứ vào tán địa ở Dục giới và lập
ra; hữu tâm và vô tâm căn cứ định địa ở thượng giới mà lập ra,
cho nên không phải là trùng lập.
Như thế, tại sao trong tụng văn không
nêu bất loạn tâm và hữu tâm? Bởi vì thiện vô biểu tồn tại nơi thiện
tâm và hữu tâm, còn ác vô biểu tồn tại nơi ác tâm và hữu tâm. Ðó
là lý thông thường, không có gì lạ. Nhưng thiện ác vô biểu vẫn tồn tại
nơi tánh tương phản của chúng. Nói cách khác thông cả thiện tâm và vô
tâm; ác vô biểu thông cả ác tâm và vô tâm. Ðây mới chính là chỗ dị
biệt. Ðể chỉ rõ sự dị biệt đó, ở đây đặc biệt nêu lên loạn
tâm và bất loạn tâm...
Tùy lưu (Anubandha): Tùy: tùy
thuận; lưu: lưu chuyển. Có nghĩa là tương tợ, tương tục. Chính
là vô biểu sắc ở nơi bốn vị: loạn tâm, bất loạn tâm, hữu tâm và
vô tâm; nó có tính cách tùy thuận tương tợ, lưu chuyển tương tục. Tuy
vô biểu sắc tùy thuận lưu chuyển với bốn vị, nhưng cần có sự phân
biệt, vì nó không trọn vẹn. Chẳng hạng, biệt giải thoát luật nghi vô
biểu thì chắc chắn thông cả bốn vị, còn tịnh lự luật nghi và vô lậu
luật nghi vô biểu chỉ hiện hành nơi mỗi một vị hữu tâm mà thôi. Lại
nữa, bất luật nghi vô biểu cũng chỉ hiện hành ở hai vị loạn tâm và
bất loạn tâm, vì chúng dựa vào vô biểu mà có sai khác.
Tịnh - Bất tịnh (Subhàsubha): Hiển
thị thể của vô biểu, thể của nó chỉ có hai tính: thiện và ác, không
có tánh vô ký. Vì thiện nên gọi là tịnh (Subha), và vì ác nên gọi là bất
tịnh (Asubha).
Ðại chủng sở tạo tánh: Ðại
chủng là bốn đại: đất, nước, lửa, gió. Các pháp khác, có pháp tuy
thông cả bốn vị để tùy thuận tương tợ và lưu chuyển tương tục,
nhưng tánh chất của chúng không do bốn đại tạo ra. Chỉ có vô biểu sắc
này tùy thuận lưu chuyển nơi bốn vị, lại là tánh chất do bốn đại
ch?ng tạo. Vì chúng không đồng nhau, nên ở đây nêu ra nhân của vô biểu
sắc để khỏi lẫn lộn.
Do thử thuyết vô biểu, kết luận
về sự thành lập danh từ vô biểu. Chữ "thuyết" là thuyết của
các luận sư Tỳ-bà-sa, còn ý luận chủ thì không tin vô biểu sắc có thực
thể riêng biệt. Những điều khác, theo đây có thể biết .
Thể tánh của vô biểu sắc được tạo
thành bởi bốn đại chủng. Vậy bốn đại chủng là gì? Tụng đáp:
* Nguyên văn:
Ðại chủng vị tứ giới,
Tức địa, thủy, hỏa, phong (tên).
Năng thành trì đẳng nghiệp (dụng),
Kiên, thấp, noãn, động tánh (thể) . (X)
* Dịch nghĩa:
Ðại chủng là bốn giới: đất, nước,
lửa, gió; có khả năng thành tựu các nghiệp trì, nhiếp, thực, trưởng.
Tính chất của chúng là cứng, ẩm, nóng, động.
Ðại có ba nghĩa:
1. Thể đại: Bốn đại này phổ
biến khắp các sắc, không vật nào không do chúng tạo thành, nên thể của
chúng rất bao quát.
2. Tướng đại: Ðất rộng, núi
cao là tướng địa đại tăng thạnh; sông ngòi, biển cả là tướng thủy
đại tăng thạnh; gió to, bảo lốc là tướng phong đại tăng thạnh; lò lửa
phừng phừng là tướng hỏa đại tăng thạnh. Bốn đại tăng thạnh như vậy
là hành tướng của bốn đại.
3. Dụng đại: Ðịa đại có khả
năng nâng đỡ, duy triì mọi vật; thủy đại có khả năng thấm dính, làm
nổi thuyền bè; hỏa đại có khả nấu chín, đốt cháy cây cỏ; phong đại
có khả năng tăng trưởng hoặc quật ngã cây cối. Ðó là tác dụng đại.
Chủng: Bốn đại là chỗ nương tựa
của tất cả các pháp do chúng tạo ra (pháp sở tạo). Như hư không phổ
biến khắp nơi, tuy có thể là đại, nhưng không gọi là chủng. Lại nữa,
như hạt giống cây cỏ, tuy có thể sanh mầm nhánh mà được gọi là chủng,
nhưng không thể gọi là đại. Nay ở đây đất, nước, lửa,
gió, không những thể, tướng và dụng đều đại mà còn là chủng
tử của tất cả sắc pháp, nên gọi là đại chủng.
Giới: Trì giữ. Bốn đại chủng
có khả năng giữ gìn tự thể và các sở tạo sắc của chúng, vì thế
chúng cũng được gọi là bốn giới.
* TIẾT 3: ÐOẠN 2: GIẢI THÍCH THỌ, TƯỞNG,
HÀNH UẨN:
Trong 5 uẩn, đã giải thích sắc uẩn,
còn ba uẩn thọ, tưởng và hành uẩn như thế nào? Tụng đáp:
* Nguyên văn:
Thọ lãnh nạp tùy xúc.
Tưởng thủ tượng vi thể.
Tứ dư danh hành uẩn.
Như thị thọ đẳng tam,
Cập vô biểu vô vi,
Danh pháp xứ pháp giới . (XI)
* Dịch nghĩa:
Thọ là sự lãnh nạp tùy theo xúc. Tưởng
lấy sự chấp thủ ảnh tượng làm thể. Ngoài bốn uẩn ra là hành uẩn.
Thọ, tưởng và hành như thế, và vô biểu vô vi gọi là pháp xứ pháp giới.
Một bài tụng rưỡi này nhằm thuyết
minh về các uẩn thọ, tưởng và hành; và cũng cho thấy trong mười hai xứ,
chúng thuộc về pháp xứ; và trong mười tám giới chúng thuộc về pháp giới.
Thọ lãnh nạp tùy xúc: Thọ là sự
lãnh nạp tùy theo xúc. Ðây là giải thích về thọ uẩn. Có hai giải
thích.
1. Thọ là sự lãnh nạp tùy theo cảnh
của xúc.
2. Thọ là lãnh nạp tùy theo xúc của thọ.
Câu-xá 10 nói: "Vì sao nói xúc
là hành tướng được lãnh nạp bởi thọ?. Vì y cứ nơi hành tướng của
thọ rất tương tự với xúc, và vì thọ y cứ nơi xúc mà sanh vậy".
Chánh Lý Luận 20 nói, "Tùy xúc mà sanh, lãnh nạp những cái
xúc đáng ưa, và cả hai gọi đó là thọ". Cũng Chánh Lý Luận quyển
2 nói, "Lại nữa, các thọ tóm lược có hai thứ: chấp thủ thọ và
và tự tánh thọ. Chấp thủ thọ là khả năng lãnh nạp cảnh sở duyên của
riêng mỗi tâm tâm sở. Tự tánh thọ là khả năng lãnh nạp các xúc mà
chúng nó đi theo. Cho đến, cái sở duyên được nhận lãnh bởi thọ, với
một pháp làm cảnh đối tượng nào đó của xúc, tướng trạng sai biệt
của chúng rất khó mà nhận thấy. Cho đến, tuy thọ cũng có khả năng lãnh
nạp cảnh giới, nhưng tự tánh của sự lãnh nạp này cũng khó biết được.
Cho nên, lãnh nạp xúc là tự tánh thọ. Tự tánh thọ này cùng tánh chất
với các tâm, tâm sở khác, sự sai biệt ấy dễ biết. Hiển Tông Luận
cũng nói "Thọ lãnh nạp tùy xúc đó là thế nào? Vì thọ là quả
gần của xúc vậy". Chữ "tùy xúc" theo luật biến
cách danh từ, chỉ cho ý nghĩa về nguyên nhân, vì thọ là tác duyên tùy
thuận vậy. Thọ có khả năng tùy thuận xúc, lấy xúc làm nhơn nên nói "thọ
lãnh nạp tùy xúc", sự lãnh nạp tùy xúc được gọi là thọ.
Dựa vào các đoạn văn trên, cách giải
thích thứ hai được coi là đúng. Ở đây, theo cách giải thích này.
Thọ là một trong bốn mươi sáu tâm
sở. Tâm sở này, quả thọ (thọ như là quả) như thế nào? Ðó là sự
lãnh nạp tùy thuận nơi xúc của riêng nó. Theo nghĩa này, thọ được chia
làm ba loại:
1. Khổ thọ: Lãnh nạp cái xúc
khổ không vừa ý.
2. Lạc thọ: Lãnh nạp cái xúc vừa ý.
3. Bất khổ bất lạc thọ: Lãnh nạp xúc trung dung.
Lại nhân vì sáu căn là chỗ dựa của
tâm sở thọ, nên theo đó mà khai triển thành sáu thọ:
1. Thọ phát
sinh bởi nhãn xúc
2. Thọ phát sinh bởi nhĩ xúc
3. Thọ phát sinh bởi tỷ xúc
4. Thọ phát sinh bởi thiệt xúc
5. Thọ phát sinh bởi thân xúc |
thuộc thân
thọ |
6. Thọ phát
sinh bởi ý xúc |
thuộc tâm
thọ |
Tưởng thủ tượng vi thể: Ðây
là giải thích tưởng uẩn. Tưởng cũng là một trong bốn mươi sáu tâm sở.
Tâm sở này là sự thủ trước cảnh duyên sai biệt, như khổ, vui,
thương, ghét, nam, nữ... làm thể tánh. Lại nữa, nương vào các căn tưởng
cũng có 6 loại: Tưởng phát sinh từ nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân và ý.
Tứ dư danh hành uẩn: Ngoài bốn uẩn
ra còn lại là hành uẩn. Nghĩa là trong năm uẩn, trừ sắc, thọ,ü tưởng
và thức uẩn ra, còn lại là hành uẩn. Các pháp ngoài bốn uẩn ấy là,
trong 46 tâm sở pháp, trừ thọ và tưởng ra, còn lại 44 pháp, cộng với
14 pháp tương ưng hành, tất cả thành 58 pháp. 58 pháp này đều là những
hành vi tạo tác, lưu chuyển, biến đổi nên gọi là hành. Nhưng không phải
chỉ 58 pháp này mới có tạo tác biến đổi còn các pháp không có, chẳng
qua ở đây vì so với các pháp khác, 58 pháp này đặc biệt hơn, nên dùng
tên hành uẩn đặc cho chúng.
Trong đây, ba câu tụng từ "Như
thị thọ đẳng tam" trở xuống là đoạn văn thành lập xứ và giới.
Nghĩa là ba uẩn thọ, tưởng và hành và vô biểu sắc trong sắc pháp cùng
với các pháp vô vi, trong mười hai xứ và mười tám giới, chúng đều thuộc
về pháp xứ và pháp giới. Sở dĩ gọi là pháp, vì thọ, tưởng, hành
cùng các pháp vô biểu, vô vi đều là đối tượng nhận thức của đệ lục
ý thức.
* TIẾT 3 - ÐOẠN 3: GIẢI THÍCH TƯỞNG
UẨN
Ðã giải thích bốn trong năm uẩn, còn
uẩn thứ năm là thức uẩn thì như thế nào? Tụng đáp:
* Nguyên văn:
Thức vị các liễu biệt.
Thử tức danh ý xứ,
Cập thất giới ưng tri.
Lục thức chuyển vi ý. (XII)
* Dịch nghĩa:
"Thức là sự liễu biệt theo từng
đối tượng riêng. Thức đó gọi là ý xứ, và bảy tâm giới. Nên biết
ý căn là do sáu thức chuyển thành".
Thức uẩn là chỉ ý xứ trong mười
hai xứ hoặc bảy tâm giới trong mười tám giới. Trong mười tám giới, ý
căn giới do ở sáu thức thân vô gián diệt chuyển hóa thành ra. Thức và
ý có ba sự khác nhau: 1. Do thời gian, thức sinh trong hiện tại trôi về
quá khứ là ý. 2. Do năng sở y, lục thức thân là cái nương tựa, ý là nơi
nương tựa. 3. Do năng sở sinh, từ ý sinh là thức, sinh ra thức đó là ý.
Thức là tâm vương trong 75 pháp, gồm
sáu thứ là: nhãn thức, nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức, thân thức và
ý thức.
Sáu tâm vương này, tuy mỗi cái đối
trước cảnh sở duyên đều sinh ra tác dụng phân biệt, nhưng tác dụng
phân biệt đó có ba loại khác nhau, đó là tùy niệm phân biệt, kế đạt
phân biệt và tự tánh phân biệt.
- Tùy niệm phân biệt là phân biệt
theo sự nhớ lại cảnh quá khứ.
- Kế đạt phân biệt, là không những chỉ phân biệt theo sự nhớ lại
quá khứ mà còn nghĩ đến cảnh hiện tại và suy đoán về tương lai nữa.
- Tự tánh phân biềt thì không giống hai loại trên. Nó chỉ do tự tánh của
tâm thức khi đối với cảnh hiện tại thì tự nhiên phân biệt một cách
hồn nhiên thế thôi.
Trong ba loại phân biệt này, năm thức
trước, từ nhãn đến thân, chỉ có tự tánh phân biệt. Ðệ lục ý thức
thì ngoài tự tánh phân biệt ra còn có tùy niệm phân biệt và kế đạt
phân biệt nữa. Từ đó suy ra, tác dụng của năm thức trước rất đơn
giản, chỉ phân biệt cảnh hiện tại mà thôi. Và trong cảnh hiện tại đó,
chúng chỉ trực nhận hữu chất cảnh của ngoại giới chứ không có tác
dụng suy lường, so sánh... Khác thế, đệ lục ý thức phân biệt các cảnh
một cách rộng rãi, suốt cả ba thời (quá, hiện, vị), và bất luận là
cảnh hữu hình hay vô hình, bên trong hay bên ngoài, cùng khắp tất cả.
Khi đối trước cảnh sở duyên, sáu
thức này sinh ra tác dụng phân biệt, so với tác dụng phân biệt của các
tâm sở khác nhau thế nào? Theo Quang ký 1, có bốn thuyết:
1. Tâm vương chỉ duyên tổng tướng,
Tâm sở chỉ duyên biệt tướng.
2. Tâm vương duyên tổng tướng và biệt tướng, Tâm sở chỉ duyên biệt
tướng.
3. Tâm vương chỉ duyên tổng tướng, Tâm sở duyên cả tổng tướng lẫn
biệt tướng.
4. Tâm vương duyên tổng tướng là chính, còn duyên biệt tướng là phụ.
Ở đây, thuyết thứ ba đúng hơn cả
Ðại, Tiểu thừa công nhận. Tâm vương và tâm sở đều là tâm chủ quan
duyên cảnh khách quan. Trong đó cái nào duyên tổng tướng thì chính là
tâm vương. Thí dụ, khi mắt ta nhìn thấy màu, duyên lấy toàn thể màu để
phân biệt là tác dụng của tâm vương. Nhưng trong lúc đó, không những chỉ
duyên lấy màu đơn thuần, mà đồng thời ở nơi màu ấy, còn duyên lấy
cái tướng sai biệt của nó nữa, như xanh, vàng, xanh đậm, xanh lạt v.v...
nếu thích ý thì sanh mong cầu, không thích ý thì sanh nhàm chán. Ðó là
tác dụng của tâm sở. Tác dụng của tâm vương và tâm sở khác nhau ở
chỗ đó.
Thức uẩn, chỉ sáu thức: nhãn, nhĩ,
tỷ, thiệt, thân và ý thức. Ngoài sáu thức này còn có ý căn giới. Vậy,
xét cho cùng, pháp gì gọi là ý giới? Tụng đáp:
* Nguyên văn:
Do tức lục thức thân,
Vô gián diệt vi ý. (XIII)
* Dịch nghĩa:
Do chính sáu thức thân vô gián diệt
làm ý. Chữ "thân" có nghĩa là "thể", tức chỉ
cho thể của sáu thức. Vì có khả năng làm chỗ nương cho thức sau phát
sinh, giữa sáu thức quá khứ và hiện tại không có sự gián cách, gọi đó
là ý căn giới.
Trên đây chỉ nói về năm uẩn, mười
hai xứ, mười tám giới. Như vậy chúng dung nhiếp được tất cả các
pháp như thế nào? Nay đây, căn cứ vào thuyết phổ thông nhất, là năm vị
và 75 pháp, để biểu thị cái tướng tương nhiếp của chúng, như biểu
đồ sau:
ÐỒ BIỂU ÐỐI CHIẾU 5 VỊ / 75 PHÁP
* 11 sắc pháp: sắc uẩn
* 1 tâm pháp: thức uẩn
* 46 tâm sở pháp: thọ, tưởng uẩn
* 14 bất tương ưng hành: hành uẩn
* 3 vô vi pháp.
* TIẾT 3: ÐOẠN 4: TỔNG NHIẾP
Như trên, cả năm uẩn, mười hai xứ,
mười tám giới đều khả dĩ tổng nhiếp được tất cả các pháp. Vậy
sự tổng nhiếp đó như thế nào? Tụng đáp:
* Nguyên văn:
Tổng nhiếp nhất thế pháp,
Do nhất uẩn, xứ, giới.
Nhiếp tự tánh phi dư,
Dĩ ly tha tánh cố. (XIV)
* Dịch nghĩa:
Tổng nhiếp tất cả các pháp, do một
uẩn, một xứ, một giới. Chỉ nhiếp những gì cùng tánh chất, vì những
gì không cùng tánh chất thì tách rời nhau.
Trong tụng văn trên, hai câu trước nói
về sự hỗ tương dung nhiếp; hai câu sau nói về giới hạn của sự dung
nhiếp đó.
Sự tổng nhiếp tất cả các pháp
(hai câu tụng đầu) chính là sắc uẩn trong năm uẩn, ý xứ trong mười
hai xứ và pháp giới trong mười tám giới. Vì sao vậy? Mặc dù giới hạn
của tất cả các pháp vô cùng mênh mông, nhưng vẫn có thể được thu gọn
trong 5 vị và 75 pháp. Trong đó, sắc uẩn tổng nhiếp tất cả sắc pháp,
ý xứ tổng nhiếp tất cả tâm pháp, và pháp giới tổng nhiếp tất cả
tâm sở, bất tương ưng hành và vô vi pháp. Do đó, trong ba khoa: uẩn, xứ,
giới, chỉ đặc biệt nêu lên sắc uẩn, ý xứ và pháp giới.
Vì sao như vậy? Vì mặc dù sắc, ý
và pháp nói trên chỉ mới là 1 uẩn, 1 xứ và 1 giới, nhưng mỗi loại vẫn
có thể tự nhiếp được nhiều pháp khác, nên được đặc biệt nêu ra.
Bởi trong 5 vị, sắc pháp vốn có 11 thứ: 5 căn, 5 cảnh và vô biểu sắc,
tất cả đều thuộc về sắc uẩn. Còn như sắc xứ hay sắc giới, tuy
cũng đồng gọi là sắc, nhưng phạm vi hẹp, chúng chỉ nhiếp được phần
nào trong sắc cảnh, chứ không thể thông nhiếp tất cả sắc pháp. Kế đến,
ý xứ và thức uẩn đều có thể thâu nhiếp được tất cả tâm pháp, nhưng
với sắc pháp đã nêu ra sắc uẩn, nên ở đây đối với tâm pháp cũng
chỉ nêu ý xứ mà thôi. Còn về pháp giới thì cùng với pháp xứ, có một
phạm vi như nhau, nghĩa là đều bao trùm cả tâm sở, bất tương ưng hành
và vô vi pháp. Nhưng ở đây, vì muốn nói lên sự kiện uẩn, xứ, giới
có thể tổng nhiếp tất cả pháp, nên ở đây đặc biệt chỉ nêu ra pháp
giới mà không nêu pháp xứ dù pháp xứ cũng tổng nhiếp được
tất cả pháp.
Về giới hạn của sự hỗ tương
dung nhiếp (hai câu tụng sau) theo Hóa địa bộ, các pháp dù có những tính
khác biệt, cũng vẫn có thể hỗ tương dung nhiếp. Song ở đây, ngược lại
sự dung nhiếp đó chỉ có thể có trong những pháp nào đồng tính chất
mà thôi, còn dị biệt nhau thì không thể dung nhiếp được. Sắc uẩn, nhãn
giới, nhãn xứ chẳng hạn, cả ba đều là sắc pháp nên mới có thể dung
nhiếp nhau; còn sắc đối với tâm hay ngược lại, vì có tính chất dị
biệt nhau nên tách xa nhau, không thể dung nhiếp được. Nên tụng văn nói,
"Dĩ ly tha tánh cố" là chỉ nghĩa này.
GIẢI THÍCH DANH TỪ BA KHOA: UẨN, XỨ,
GIỚI
Tại sao gọi là uẩn, xứ, giới? Tụng
đáp:
* Nguyên văn:
Tụ, sanh môn, chủng tộc,
Thị uẩn, xứ, giới nghĩa. (XV)
* Dịch nghĩa:
Tụ, sanh môn và chủng tộc,
Ðó là nghĩa của uẩn, xứ, và giới.
* Giải thích:
Tụ: Tích tụ, tức là nghĩa của uẩn.
Vì các pháp hữu vi phẩm loại sai biệt, nên có thể nhóm họp được.
Như sắc pháp, hoặc quá khứ, hoặc vị lai, hoặc hiện tại, hoặc trong
ngoài thân, thô tế, thắng liệt, xa gần v.v...phẩm loại tuy sai biệt, nhưng
có thể tóm lược thành một nhóm, gọi là sắc uẩn. Thọ, tưởng, hành,
và thức cũng như vậy. Nói tóm lược thành một nhóm là chỉ tóm lược cái
danh, chứ không phải tóm lược cái thể. Vì thể của các pháp hữu
vi thông suốt và tồn tại trong ba thời quá khứ, hiện tại và vị lai, chứ
chẳng phải tích tụ các pháp trong ba thời về một nơi, cho nên gọi là lược.
Sanh môn: Tức căn cứ, cưả ngõ
sanh khởi, là nghĩa của xứ. Sao gọi là sanh trưởng? Vì 12 xứ, 6 căn và
cảnh, là chỗ nương và chỗ duyên của tâm và tâm sở, có khả năng phát
sinh tâm và tâm sở, nên gọi là sanh khởi. Nhưng pháp thể thì hằng hữu
trong ba thời nên đây nói sanh khởi là sanh khởi tác dụng, chứ không phải
sanh khởi bản thể.
Chủng tộc: Là nghĩa của Giới.
Tự tánh chủng loại của mời tám thứ (sáu căn, sáu cảnh, sáu thức)
riêng biệt không đồng nhau nên gọi là giới. Hay nói cách khác là mười
tám lãnh vực của tất cả pháp.
Tóm lại, tích tụ nhiều phẩm loại
sai khác gọi là uẩn; căn, cảnh, là nơi phát sinh tâm, tâm sở, nên gọi
là xứ; tự tánh các pháp sai biệt nên gọi là giới.
Ba khoa uẩn, xứ, giới này theo
Tát-bà-đa bộ chúng đều là thật hữu. Kinh lượng bộ nói uẩn,
xứ là giả, giới mới là thật. Luận chủ không chấp nhận cả hai
thuyết trên. Năm uẩn chứa nhóm các phẩm loại riêng biệt, như trong ngoài,
thô tế, thắng liệt, xa gần v.v...trong ba thời, nên đều là giả. Còn mười
hai xứ, mười tám giới dù là sở duyên hay năng duyên, cũng đều có thật
thể, thật dụng nên gọi nó là thật. Ðây là lý do luận chủ chủ trương:
Uẩn giả, xứ và giới thật.
NHÂN DUYÊN THUYẾT GIÁO
Vì lý do gì mà đức Thế Tôn nói đủ
ba khoa uẩn, xứ và giới này? Tụng đáp:
* Nguyên văn:
Ngu, căn, lạc tam cố,
Thuyết uẩn xứ giới tam. (XVI)
* Dịch nghĩa:
Vì ngu si, vì căn tánh và vì sự ưa
thích, mỗi loại đều có ba hạng, nên Thế Tôn nói ba khoa: uẩn, xứ, giới.
Ngu: Tức ám muội, đối với cảnh
sở duyên không có nhận thức sáng suốt rõ ràng. Thể của nó là vô minh.
Có 3 loại ngu si:
1. Ngu chấp tâm sở là thật ngã:
Ðối với tâm sở không có sự nhận thức rõ ràng, nên Thế Tôn nói pháp
năm uẩn để phá trừ. Vì trong năm uẩn, sắc và tâm vương, mỗi thứ chỉ
một uẩn, còn tâm sở có đến ba uẩn. Vậy nên đối với tướng của tâm
sở quán sát kỹ càng thử xem nó có chi là thật ngã?
2. Ngu chấp sắc pháp là thật ngã:
Ðây là hạng người đối với các sắc pháp không có sự nhận thức rõ
ràng, nên Thế Tôn nói mười hai xứ để phá trừ. Vì trong mười hai xứ,
trừ ý và pháp, còn lại mười xứ kia đều là sắc pháp. Do đó, có thể
quán sát kỹ càng xem thử nó có phải chăng là thật ngã?
3. Ngu chấp sắc tâm làm thật ngã:
Hạng người này đối với các sắc lẫn tâm đều không có sự nhận thức
rõ ràng, nên Thế Tôn nói mười tám giới để phá trừ. Vì trong mười tám
giới có mười giới (năm căn, năm cảnh) cùng với một phần pháp giới,
tức vô biểu sắc, đều thuộc sắc pháp; còn bảy giới kia là một phần
pháp giới đều thuộc tâm pháp, nên đối với hai nghĩa sắc, tâm, Ngài hợp
lại để giảng thuyết ra mười tám giới khiến quán sát nó có phải là
thật ngã chăng?
Căn: là căn tính của hữu tình, cũng
chia làm ba:
1. Lợi căn: là hạng người
căn tánh rất thông minh thoáng nghe đã hiểu nên Phật giáo hóa họ bằng năm
uẩn.
2. Trung căn: hạng này kém thông minh hơn hạng lợi căn, nên Phật
giáo hóa họ bằng 12 xứ.
3. Ðộn: căn hạng này căn tánh tối tăm, chậm lụt cần nghe
nhiều mới lãnh hội được, nên Phật giáo hóa họ bằng 18 giới.
Lạc: là sự ưa thích của hữu
tình, cũng có ba hạng:
1. Hạng người ưa nghe nói lược:
Ðối với hạng này Phật nói pháp năm uẩn để giáo hóa họ.
2. Hạng người ưa nghe nói vừa: Ðối với hạng người này Phật
đã nói pháp 12 xứ để giáo hóa họ.
3. Hạng người ưa nghe nói rộng: Ðối với hạng người này
Phật nói pháp 18 giới để giáo hóa họ.
Tóm lại, giống như vị lương y tùy
bệnh cho thuốc, Phật thuyết giáo thích hợp với căn cơ sai khác từng hạng
với chúng sanh, để khiến họ được nhiều lợi ích. Do đó Ngài phân biệt
nói có ba khoa.
ÐỒ BIỂU NÓI BA KHOA & CÁC HẠNG
NGƯỜI
Ba khoa |
NGU |
CĂN |
LẠC |
UẨN |
Tâm sở |
Lợi |
Thích gọn |
XỨ |
Sắc pháp |
Trung |
Thích vừa |
GIỚI |
Sắc và tâm |
Ðộn |
Thích rộng |
LẬP VÀ PHẾ CÁC UẨN.
Trong bốn mươi sáu tâm sở, tại sao
trong hành uẩn gồm 44 món mà lại tách hai tâm sở thọ và tưởng lập riêng
thành hai uẩn? Tụng đáp:
* Nguyên văn:
Tránh căn, sanh tử nhân.
Cập thứ đệ nhân cố,
Ư chư tâm sở pháp,
Thọ, tưởng biệt vi uẩn. (XVII)
* Dịch nghĩa:
"Vì là nhân của tánh căn, của
sanh tử, và vì nguyên nhân thứ tự, cho nên từ nơi các tâm sở, lập
riêng thọ và tưởng thành hai uẩn".
* Giải thích:
Bài tụng trên nhằm giải thích lý do
lập riêng hai tâm sở thọ và tưởng thành hai uẩn, có ba lý do:
1. Vì là gốc của tánh: Tánh tức
phiền não. Căn là cội rễ. Vì thọ và tưởng là cội rễ của phiền
não mê lầm, nên gọi là tánh căn. Có hai loại:
a. Những người tại gia đối với cảnh
ngũ dục thư?ng sanh làm tham đắm (ái).
b. Những người xuất gia thường móng khởi những vọng kiến chấp trước
(kiến).
Hai sự ái và kiến trên do đâu mà
có? Do có tâm sở thọ thọ lãnh cảnh ngũ dục nên sanh tham ái. Do tâm sở
tưởng móng khởi những tư tưởng điên đảo nên phát sanh vọng kiến. Vậy
chính thọ và tưởng là nguyên nhân chủ yếu sanh ra các phiền não như thế,
nên từ trong 46 tâm sở, tách thọ và tưởng riêng lập thành hai uẩn.
2. Vì nguyên nhân của sanh tử:
Sanh tử là kết quả của mê lầm. Cái nguyên nhân chủ yếu đưa đến k?t
quả mê lầm đó chính là thọ và tưởng. Chúng sanh chìm đắm và lưu chuyển
trong sanh tử do và tham ái đắm say hưởng thọ khoái lạc, và do vì móng
khởi tư tưởng điên đảo. Căn cứ vào nguyên nhân chủ yếu của tho và
tưởng như thế, nên chúng được riêng lập thành hai uẩn.
3. Do nguyên nhân thứ tự: Vì căn
cứ theo thứ tự thô, nhiễm, khí và giới biệt nên lập riêng thọ và tưởng
thành hai uẩn, để tạo thành thứ lớp của năm uẩn: sắc, thọ, tưởng,
hành, thức.
Tại sao năm uẩn chỉ thâu tóm các
pháp hữu vi mà không bao gồm các pháp vô vi? Tụng đáp:
* Nguyên văn:
Uẩn bất nhiếp vô vi
Nghĩa bất tương ưng cố. (XVIII)
* Dịch nghĩa:
Uẩn không bao gồm các pháp vô vi,
Vì ý nghĩa không tương ưng.
* Giải thích:
Bởi vì thể của pháp vô vi không có
cái nghĩa biến hoại và biến ngại như sắc pháp, và không có tác dụng
liễu biệt cảnh như thọ, tưởng,... cho nên không xếp vào năm uẩn. Lại
nữa, các pháp vô vi không tương ưng với hành và thức nên không được xếp
vào năm uẩn.
Vậy, sao không lập thêm uẩn thứ
sáu để thâu nhiếp chúng? Như đã giải thích, uẩn có nghĩa là tích tụ.
Các pháp hữu vi hoặc quá, hoặc hiện tại, hoặc tương lai, hoặc trong, hoặc
ngoài..., dù có nhiều thứ loại sai khác, nhưng đều có thể được thâu
tóm thành một nhóm, và nhóm thứ nhất gọi là sắc uẩn, cho đến nhóm thứ
năm gọi là thức uẩn. Còn các pháp vô vi không có quá khứ, hiện tại, vị
lai... không có phẩm loại sai khác, và không có nghĩa tích tụ, thì làm sao
mà lập thành uẩn được?
THỨ LỚP DANH TỪ NĂM UẨN
Thứ lớp của năm uẩn:
Thứ lớp của năm uẩn như thế nào?
Tụng đáp:
* Nguyên văn:
Tùy thô, nhiễm, khí đẳng,
Giới biệt thứ đệ lập. (XIX)
* Dịch nghĩa:
Tùy theo tính cách thô, nhiễm, vật
khí và giới biệt mà thành lập thứ lớp.
* Giải thích:
Ðây là trình bày thứ lớp năm uẩn.
Có bốn thứ lớp:
1. Thứ lớp tùy thô: Tức thứ lớp
trước thô sau tế, sắc uẩn có ngại, có đối, so với bốn uẩn sau đều
vô hình, nên sắc uẩn thô hơn, và vì thế nó được nói trước hết.
Trong bốn uẩn kế, thọ có khổ, lạc...đối với thân có sự cảm nhận
khổ, lạc, hành tướng của nó thô hơn ba uẩn sau, nên được xếp hàng
thứ nhì. Trong ba uẩn sau, tưởng uẩn là tưởng về các tướng sai biệt
nam nữ, v.v... so với hai uẩn còn lại, nó dễ nhận biết hơn, nên xếp
vào hàng thứ ba. Trong hai uẩn cuối, hành uẩn bao gồm các phiền não tham
sân... so với thức uẩn hành tướng của nó rõ ràng hơn, nên xếp vào
hàng thứ tư. Cón thức uẩn là tâm vương, tóm thâu hết các cảnh tướng,
hành tướng của nó rất là vi tế, khó phân biệt, nên xếp vào hàng sau
cùng.
2. Thứ lớp tùy nhiễm: Nhiễm tức
là phiền não nhiễm ô. Căn cứ vào thứ lớp sanh khởi nhiễm ô này mà lập
ra năm uẩn. Từ vô thỉ đến nay, kẻ nam người nữ yêu thương lẫn nhau
đầu tiên là do các hiển hình sắc, như nhan sắc, dung mạo. Ðối với
các hiển hình sắc đó mà phát sinh ái, lạc, do ái lạc mà mong cầu được
lạc thọ sắc đó. Thọ ấy là do ý tưởng điên đảo mà sanh ra. Ý tưởng
điên đảo lại sanh khởi từ nghiệp phiền não (nghiệp phiền não được
xếp vào hành uẩn), và nghiệp phiền não thì lại lấy thức làm chổ nương
tựa. Do đó có thứ lớp từ sắc, thọ, tưởng, hành và thức.
3. Thứ lớp tùy khí: Ðây là thứ
lớp theo vật khí. Lấy vật đựng món ăn, đồ ăn, gia vị, người đầu
bếp và thực khách để thí dụ. Muốn đãi khách trước hết cần phải
chuẩn bị vật đựng món ăn, kế đó tìm kiếm đồ ăn như gạo, bún...
tiếp theo là đồ gai vị như muối, dấm,... rồi sau mới giao cho người đầu
bếp nấu nướng, để cuối cùng mang ra đãi khách. Ðó là thứ lớp tự
nhiên. Nay đây, thử đem sắc, thọ, tưởng, hành, thức phối hợp với thứ
lớp của năm ví dụ trên xem thế nào. Sắc uẩn là chổ nương của thọ,
so với vật dụng đựng món ăn, là chỗ nương của đồ ăn, giống nhau. Còn
lạc thọ trong thọ uẩn hay làm lợi ích cho người, khổ thọ hay làm tổn
hại cho người, chính là đồng với ví dụ đồ ăn hay làm lợi ích cũng
như làm tổn hại cho người. Trong tưởng uẩn, nếu sanh ý tưởng thân
ái, thì được lạc thọ, cũng y như muối, giấm làm tăng thêm hương vị
món ăn. Nghiệp phiền não trong hành uẩn hay tạo ra quả dị thục, có thể
ví với người đầu bếp biến chế món ăn, còn thức uẩn thì cảm nhận
quả báo không khác gì người khách được thết đãi.
4. Thứ lớp giới biệt: Giới có
ba: Dục giới, Sắc giới và Vô sắc giới. Sắc ở cõi Dục hình tướng rất
rõ rệt, nên sắc được nói trước. Còn thọ nhận sự mừng vui thì ở
cõi Sắc thù thắng hơn, nên nói thọ uẩn thứ nhì. Ba xứ không vô biên,
thức vô biên và vô sở hữu trong cõi Vô sắc, các tưởng về không v.v...
thù thắng hơn, nên xếp vào hàng thứ ba. Còn phi tưởng, phi phi tưởng
trong cõi Vô sắc, ở đó, nghiệp lực cảm thọ quả báo đến tám vạn đại
kiếp, tư nghiệp thuộc hành uẩn là tối thắng, nên xếp hàng thứ tư. Bốn
uẩn trước là sở trú, thức uẩn là năng trú, làm chổ trú cho chủng tử,
nên thức uẩn được xếp hàng cuối cùng.
Tóm lại căn cứ vào bốn nghĩa: tùy
thô, tùy nhiễm, tùy khí và tùy giới biệt mà lập thành ra thứ lớp của
năm uẩn: sắc, thọ, tưởng, hành và thức như thế. Từ đây đến hết
phẩm Giới, còn một đoạn dài bàn về sự thứ lớp thành lập xứ và giới.
Dùng hai mươi hai nghĩa để giải thích rất tỉ mỉ về mười tám giới,
nêu rõ sự tương quan rộng rãi của 18 giới từ Dục giớïi đến Vô săc
giới, hữu lậu, vô lậu, kiến phi kiến v.v...
Mục
lục | 1a | 1b | 2 | 3 | 4a | 4b | 5a | 5b |
6a | 6b | 7 |
8