- Phật Học Khái
Luận
- TT. Thích Chơn Thiện
- Tiết IX
- Bát Thánh Đạo
Bát Thánh Đạo còn được gọi là
con đường Thánh gồm có tám chi: chánh kiến, chánh tư duy, chánh ngữ,
chánh nghiệp, chánh mạng, chánh tinh tấn, chánh niệm và chánh định. Con
đường này đưa hành giả và suối Thánh, chảy về Niết-bàn nên được
gọi là Thánh đạo.
Bát Thánh đạo là giáo lý căn bản
của Đạo đế (trong Tứ đế) gồm ba mươi bảy phẩm trợ đạo. Đây là
con đường độc nhất đi vào giải thoát hết thảy các lậu hoặc. Hành
giả có thể đi vào giải thoát bằng ngõ Bảy Giác chi, Bốn Niệm xứ...
nhưng tất cả những ngõ đường ấy đều được bao hàm trong Bát Thánh
đạo. Hành giả cũng có thể tuyên bố đi vào giải thoát bằng pháp môn Tịnh
độ, Mật,... nhưng xét kỹ thì hành giả vẫn phải vận dụng các chi phần
của Bát Thánh đạo. Nếu tâm của hành giả hành các pháp môn ngoại đạo,
ở ngoài sự vận dụng tám chi phần Bát Thánh đạo, thì quyết định hành
giả không thể chứng đắc các quả vị của Sa-môn, đi vào giải thoát
toàn vẹn, như lời dạy của Thế Tôn ở Sư Tử Hống Tiểu Kinh (Trung Bộ
Kinh I).
- Nội Dung Của Bát
Thánh Đạo
- Chánh Tri Kiến:
Có nhiều định nghĩa về
chánh tri kiến rải rác khắp các kinh của A-hàm và Nikàya. Hiểu rõ Tứ
Thánh đế là chánh tri kiến. Thấy rõ Duyên khởi là chánh tri kiến. Thấy
các pháp là Vô ngã là chánh tri kiến. Ở đây giới thiệu thêm một số
định nghĩa tiêu biểu nữa:
- "Khi một vị Thánh đệ tử
biết được bất thiện và biết được căn bản của bất thiện, biết
được thiện và căn bản của thiện, này chư Hiền, khi ấy vị Thánh đệ
tử có chánh kiến, có tri kiến chánh trực, có lòng tin pháp tuyệt đối và
thành tựu diệu pháp này". (Kinh Chánh Tri Kiến, Trung Bộ I, tr. 47).
Thiện pháp được đề cập ở trên
là mười thiện nghiệp; căn bản của thiện pháp ấy là vô tham, vô sân,
vô si.
Bất thiện pháp là mười ác nghiệp;
căn bản của bất thiện pháp này là tham, sân, si.
- "Biết tập khởi của thức
ăn, biết đoạn diệt của thức ăn và con đường đưa đến đoạn diệt
của thức ăn, này chư Hiền, khi ấy vị Thánh đệ tử có chánh kiến, có
tri kiến chánh trực, có lòng tin pháp tuyệt đối và thành tựu diệu pháp
này". (Sđd., tr. 47A).
- "Khi nào vị Thánh đệ tử biết
già chết, tập khởi của già chết, đoạn diệt của già chết và con đường
đưa đến đoạn diệt già chết, này chư Hiền, khi ấy vị Thánh đệ tử
có chánh kiến..." (Sđd., tr. 49).
Tương tự với phát biểu về già
chết, ta có các định nghĩa về chánh kiến liên hệ đến mười một chi
phần còn lại của Duyên khởi.
Chánh kiến còn được định nghĩa
rằng:
- Biết được chánh kiến là chánh
kiến, tà kiến là tà kiến.
- Biết được chánh ngữ và tà ngữ.
- Biết được chánh nghiệp và tà nghiệp.
- Biết được chánh mạng và mạng.
- Biết được chánh tinh tấn và tà tinh tấn.
- Biết được chánh niệm và tà niệm.
- Biết được chánh định và tà định.
(Kinh Đại Tứ Thập, Trung Bộ III,
tr. 206 - 208 bản dịch của HT. Minh Châu).
Có hai loại chánh kiến: chánh kiến
hữu lậu có sanh y, và chánh kiến vô lậu, siêu thế, không có sanh y.
Thấy có bố thí, có cúng dường,
có lễ hy sinh, có quả báo có các nghiệp thiện ác, có đời này, có đời
khác, có mẹ, có cha, có các loại hóa sinh, ở đời có các bậc Sa-môn,
Bà-la-môn, như vậy là chánh kiến hữu lậu. Ngược lại là tà kiến.
(Theo Kinh Đại Tứ Thập, Trung Bộ III, Sđd., tr. 207; Hán tạng tương
đương; Kinh Trị Ý, Đại 1, 919).
Phàm cái gì thuộc tuệ căn, tuệ lực,
trạch pháp giác chi, chánh kiến, đạo chi của một vị thành thục Thánh
đạo A-la-hán, có vô lậu tâm, chánh kiến như vậy là chánh kiến vô lậu,
siêu thế. (Sđd., tr. 207).
Chánh Tư Duy:
Tương tự các định nghĩa về chánh
kiến, ta có định nghĩa về chánh tư duy như sau:
- Tư duy về Tứ Thánh đế, Bát
Thánh đạo, về Duyên khởi, Vô ngã là chánh tư duy. Tư duy trên căn bản
Duyên khởi, Vô ngã, Tứ đế là chánh tư duy.
Chánh tư duy cũng có hai thứ: Chánh
tư duy hữu lậu và chánh tư duy vô lậu. Chánh tư duy hữu lậu thì rơi vào
phước báo, đưa đến quả sanh y (có nhân để tái sanh), gồm có tư duy để
xuất ly (xuất ly tư duy), tư duy để vô sân (vô sân tư duy) và tư duy để
vô hại (vô hại tư duy). Tư duy để rơi vào tham ái, sân hận và tác hại
gọi là tà tư duy.
Phàm cái gì thuộc tư duy, tầm cầu
tư duy, một ngữ hành nào do hoàn toàn chú tâm, chuyên tâm của một vị
thành thục trong Thánh đạo, có vô lậu tâm, có Thánh tâm, chánh tư duy
như vậy là chánh tư duy vô lậu, siêu thế (Sđd., tr. 208).
Chánh Ngữ:
- Chánh ngữ hữu lậu thì buộc phước
báo có sanh y, gồm các lời nói viễn ly vọng ngữ, viễn ly ác khẩu, viễn
ly lưỡng thiệt (nói hai lưỡi), viễn ly ỷ ngữ (... các lời phù phiếm).
Ngược lại là tà ngữ.
- Cái gì thuộc từ bỏ, từ khước
bốn ngữ ác hành trên, thuộc bậc Thánh, thuần thục trong Thánh đạo
(A-la-hán), có vô lậu tâm, như vậy là chánh ngữ vô lậu (Sđd., tr. 208).
Chánh Nghiệp:
- Chánh nghiệp hữu lậu thuộc phước
báo có sanh y, gồm từ bỏ sát sanh, từ bỏ lấy của không cho, từ bỏ
tà hạnh trong các dục. Ngược lại là tà nghiệp.
- Cái gì thuộc từ bỏ, từ đoạn,
từ khước ba thân ác hành của một bậc Thánh thuần thục trong Thánh đạo
(A-la-hán), có vô lậu tâm gọi là chánh nghiệp vô lậu (Sđd., 209).
Chánh Mạng:
- Chánh mạng hữu lậu thuộc phước
báo có sanh y, gồm từ bỏ tà mạng, từ bỏ nuôi sống với tà mạng, sống
với chánh mạng.
Ngược lại, sống lừa đảo, gian
trá lấy lợi cầu lợi là tà mạng.
- Cái gì thuộc từ bỏ, từ đoạn,
từ khước tà mạng của bậc Thánh thuần thục trong Thánh đạo, có vô lậu
tâm (A-la-hán) gọi là chánh mạng vô lậu (Sđd., tr. 210).
Chánh Tinh Tấn:
- Tinh tấn nỗ lực đoạn trừ tà
kiến, tà tư duy, tà ngữ, tà nghiệp, tà mạng, tà niệm, tà định để thành
tựu chánh kiến, chánh tư duy, chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng, chánh
niệm và chánh định, gọi là chánh tinh tấn; chánh tinh tấn cũng có hai phần:
hữu lậu và vô lậu (Sđd., tr. 210).
Chánh Niệm:
Các niệm tưởng đoạn trừ tà kiến,
tà ngữ, tà mạng, tà nghiệp, đạt được nhờ trú chánh kiến, chánh tư
duy, chánh ngữ, chánh nghiệp gọi là chánh niệm. Ngược lại là tà niệm.
Chánh niệm cũng có hai phần hữu lậu và vô lậu. (Sđd., tr. 210).
Chánh Định
Thế Tôn định nghĩa: "Thế nào
là Thánh chánh định với các cận duyên và tư trợ? Chính là chánh kiến,
chánh tư duy, chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng, chánh tinh tấn, chánh niệm.
Này các Tỷ-kheo, phàm có nhứt tâm nào được tư trợ với bảy chi phần
này, như vậy, gọi là Thánh chánh định cùng với các cận duyên và tư trợ".
(Sđd., tr. 205).
"Do có chánh kiến, chánh tư duy
khởi lên; do có chánh tư duy, chánh ngữ khởi lên; do có chánh ngữ, chánh
nghiệp khởi lên; do có chánh nghiệp, chánh mạng khởi lên; do có chánh mạng,
chánh tinh tấn khởi lên; do có chánh tinh tấn, chánh niệm khởi lên; do có
chánh niệm, chánh định khởi lên; do có chánh định, chánh trí khởi lên;
do có chánh trí, chánh giải thoát khởi lên. Như vậy, này các Tỷ-kheo, đạo
lộ của vị hữu học gồm có tám chi phần, và đạo lộ của vị A-la-hán
gồm có mười chi phần". (Sđd., tr. 211).
Như thế, định nào có mặt chánh
kiến gọi là chánh định, định nào không có mặt chánh kiến thì gọi
là tà định. Với bậc hữu học thì chánh định được gọi là chánh định
hữu học, với bậc vô học gọi là chánh định vô học.
Kinh Đại Tứ Thập (Trung Bộ III) và
Kinh Chánh Tri Kiến (Trung Bộ I) xác định chánh kiến là chi phần chủ yếu
của Bát Thánh Đạo của Đạo đế, hay của con đường giải thoát khổ
đau. Có chánh tri kiến thì mới có mặt của chánh tư duy, chánh ngữ,
chánh nghiệp, chánh mạng, chánh tinh tấn, chánh niệm, chánh định. Không
có chánh kiến thì chỉ có mặt tà tư duy, tà ngữ, tà nghiệp, tà mạng,
tà tinh tấn, tà niệm và tà định.
Chánh tinh tấn và chánh niệm luôn
luôn được vận dụng để thành tựu các chi phần còn lại, do đó, ba chi
phần chánh kiến, chánh tinh tấn và chánh niệm luôn luôn cùng có mặt
trong việc tu tập để thành tựu các chi phần kia. Các chi phần kia thành tựu
là để đi đến thành tựu chánh kiến của hữu học và vô học.
Bát Thánh Đạo Và Các Phẩm Trợ Đạo
Đạo đế có khi được Thế Tôn
đề cập đến như là ba mươi bảy phẩm trợ đạo, có khi được Thế Tôn
đề cập đến như là Bát Thánh đạo. Điều này cho chúng ta thấy Bát
Thánh đạo cũng chính là ba mươi bảy phẩm trợ đạo. Chánh niệm trong
Bát Thành đạo chính là nội dung của tứ Niệm xứ; Chánh tinh tấn là nội
dung của tứ Chánh cần; chánh niệm cũng chính là niệm căn, niệm lực của
Ngũ căn, Ngũ lực, là niệm giác chi của bảy Giác chi; chánh tư duy là trạch
pháp giác chi; chánh kiến là tuệ căn, tuệ lực; chánh định là hỷ, khinh
an, định, xã giác chi. Tứ như ý túc (dục định, tinh tấn định, tâm định
và tư duy định) chính là tinh tấn, chánh niệm, chánh định và chánh tư
duy.
Tại đây, ta có thể mạnh dạn đi
đến kết luận rằng:
- Con đường tu tập giải thoát của
Phật giáo không đi ngoài ba mươi bảy phẩm trợ đạo.
- Con đường tu tập ba mươi bảy
phẩm trợ đạo để đoạn tận ái, thu, vô minh, không đi ra ngoài Bát
Thánh đạo.
- Con đường tu tập Bát Thánh đạo
lại quy vào chi phần chánh tri kiến.
Ở đây hiện rõ nét đạo Phật là
đạo của trí tuệ, của giác ngộ. Đây là đích đến của một bậc Đại
nhân như kinh "Bát Đại Nhân Giác" nói đến "Duy tuệ thị nghiệp".
Sự có mặt của trí tuệ thì đẩy
lùi tất cả những gì của thế giới vọng tưởng, vô minh, đẩy lùi sinh
tử và làm hiển hiện Niết-bàn.
Bát Thánh đạo xuất hiện thì Bát
tà đạo biến mất. Bát Thánh đạo, do đó, là nhân duyên của sự đoạn
diệt thế giới vọng tưởng của tà kiến, tà tư duy, tà ngữ, tà nghiệp,
tà mạng, tà tinh tấn, tà niệm và tà định.
Nếu thu gọn con đường tu tập giải
thoát của ba mươi bảy phẩm trợ đạo thì chúng ta có thể trình bày Bát
Thánh đạo dưới hình thức thu gọn hơn nữa là Giới uẩn, Định uẩn và
Tuệ uẩn. Chánh kiến và chánh tư duy thuộc Tuệ uẩn: chánh ngữ, chánh
nghiệp, chánh mạng thuộc Giới uẩn; và chánh tinh tấn, chánh niệm, chánh
định thuộc Định uẩn. Cho nên, chúng ta có thể phát biểu con đường giải
thoát là con đường trí tuệ (chánh kiến), con đường của Giới, Định,
Tuệ hay là con đường Bát Thánh đạo.
Tu Tập Bát Thánh Đạo
Tu tập chánh ngữ, chánh nghiệp,
chánh mạng là tu tập mười thiện nghiệp của thân, khẩu, ý (không nói dối,
không nói hai lưỡi, không nói lời độc ác, thô ác, không nói lời phù
phiếm, không sát sanh, không trộm cắp, không tà hạnh, sinh sống chơn chánh,
chế ngự tham, sân, si, là thực hành Giới bổn). Đây là tu tập Giới.
Tu tập chánh tinh tấn, chánh niệm
và chánh định là tu tập Tứ niệm xứ và Tứ chánh cần, là hành Thiền
định (Thiền chỉ và Thiền quán).
Luôn luôn an trú chánh niệm trên
các suy tưởng về vô dục, vô sân, vô si, vô hại là tu tập chánh tư duy.
Tu tập chánh kiến là làm thế nào
để phát khởi chánh kiến. Để phát khởi chánh kiến, hành giả cần đến
năm duyên hỗ trợ: giới, văn, thảo luận, Thiền chỉ (Samatha) và Thiền
quán (Vipassana) (theo kinh Hữu Minh Đại Kinh, Trung Bộ I, Sđd., tr. 294).
Có thể phát biểu ngắn gọn hơn rằng,
để chánh kiến xuất hiện, hành giả cần đến hai duyên hỗ trợ là như
lý tác ý và tiếng nói của người khác (Sđd., tr. 294).
Như lý tác ý là khởi niệm đúng
pháp, là tác ý trên ba pháp ấn (Khổ, Vô thường và Vô ngã). Tiếng nói của
người khác là công việc xem kinh sách, nghe thuyết giảng và thảo luận.
Tại đây, chúng ta đã có thể rút
ra một kết luận rõ ràng về những gì phải làm của một người tu tập
giải thoát. Hành giả chỉ có hai việc phải làm, như Thế Tôn đã dạy: học
hỏi Phật Pháp và tu tập Thiền định. Đây là ngõ đường chúng
ta đến với đạo Phật, đi vào đạo Phật.
Làm khác đi hai việc phải làm ấy
thì chúng ta sẽ rơi vào một trong hai chỗ: hoặc là sai lầm, hoặc là đi
lòng vòng (quanh co).
Giáo lý Phật giáo luôn luôn có
tính "nhất quán", nhằm đưa đến mục đích sau cùng của đời sống
Phạm hạnh là đoạn tận ái, thủ, vô minh, giải thoát hết thảy các lậu
hoặc. Vì vậy, trọng điểm của công việc tu tập Bát Thánh đạo, hay của
hầu hết các kinh điển Nam tạng và Bắc tạng, vẫn luôn luôn được đặt
vào việc đoạn trừ tham ái hay đoạn trừ chấp thủ.
Tu tập một chi phần có nghĩa là
tu tập tám chi phần. Khi tu tập chánh niệm (hay niệm lực) thì hành giả
phải có sự quan sát, tư duy đúng (đây là chánh tư duy), phải biết đúng
đường về giải thoát (đây là chánh kiến), phải nỗ lực để loại bỏ,
xa lìa tà kiến (đây là chánh tinh tấn) và phải an trú tâm niệm như thế
(đây là chánh niệm).
Tương tự đối với việc tu tập
các chi phần kia của Bát Thánh đạo.
Hành giả khởi đầu bằng bước
đi chánh kiến, đi từng bước đi chánh kiến cho đến lúc giải thoát, để
rồi sau cùng hành giả chú tâm hoàn toàn ổn định trong chánh kiến vô lậu.
Đây là tri kiến giải thoát.
Thế là mỗi bước đi của hành giả
mang ý nghĩa vừa đầu tiên, vừa cuối cùng. Sự khác nhau của bước đi
phàm phu, hữu học và vô học là sự khác nhau về sự có mặt của các lậu
hoặc hay vắng mặt các lậu hoặc. Có thể nói ý nghĩa của từng bước
đi giải thoát (ly tham, ly thủ) là đến trong từng bước đi. Đến trong từng
bước đi thì có nghĩa là không đi. Không đi thì không đến. Đến là đến
như thế, và đi là đi như thế gọi là Như Lai hoặc Như Khứ. Đây là ý
nghĩa tích cực của "Vô sở tùng lai diệc vô sở khứ". Vẫn có mặt
vô lai, vô khứ trong khứ, lai.
Học tập Bát Thánh đạo như thế
là một quá trình khởi đầu từ gần gũi bậc tu hành có chánh kiến (hay
gần Phật pháp), đến nghe Diệu pháp và tu tập Diệu pháp. Quá trình này
được nói gọn là Văn, Tư và Tu./.
Kinh tham khảo căn
bản:
1. Kinh Đại Tứ Thập, Trung Bộ
III.
2. Kinh Chánh Tri Kiến, Trung Bộ I.
3. Kinh Đại Điển Tôn, Trường Bộ III.
4. Tiểu kinh Hữu Minh và Đại kinh Hữu Minh, Trung Bộ I.
5. Kinh Chánh Kiến (Hán tạng, Đại 1, 797-b)
6. Kinh Thánh Đạo (Hán tạng, Đại 1, 735-b).